نقد ادعای ظهور عصر پسادینی در ایران » اصفهانیا

برخی از پژوهشگران، دوران جاری ایران را «دوران پسادینی» می دانند. برای توجیه نظرشان، نکات درستی از دین گریزی در جامعه ذکر می کنند. به اختصاصی این که دین گریزی در مردم، به اختصاصی نسل جوان، زیاد زیاد شده است. با این همه، ادعای اغاز یک دوران تاریخی، ادعای بزرگی است. با مرور بر مدعیات این پژوهشگران، نقدهای زیر را می آورم:

مشکل اول: نبوده است تعاریف روشن برای «دوره ی پسادینی» است. در صفت «پسادینی»، دین تعریف نشده است و بین «دین حکومتی»، «دین غیرحکومتی» در سطح کلان، و نیز بین «دین فقهی»، «دین عرفانی» و هکذا فرق گذاشته نمی بشود. انگار هر چه می گویند و شواهد می آورند مربوط به «دین فقهی- حکومتی» است. حتی اگر ادعای ایشان پذیرفته بشود، ادعای ایشان منحصر به بودن در «دوران پسادینی حکومتی- فقهی» است و تعمیم آن نیست. در مدعیات، این چنین تفکیکی نمی بشود و گذار از هر نوع دین اعم از «عرفانی»، «اخلاقی» و حتی «نواندیشی» هم می بشود. این تعمیم مطابق واقع نیست، دست کم بر پایه علاقمندان فزاینده به این نحله ها یا وجوه دینی در فضای مجازی نیست.

مشکل دوم: «تعریفی» از «دوره پسادینی» ارایه نمی بشود. یقیناً در «توصیف» آن، چهار ویژگی زیر برای «دوران پسادینی» ذکر می بشود: تواتر زیاد تر تحول دین، پروا نداشتن در اظهار تحول دین، بی اعتباری منبع های و وجوه دینی (همانند فقه، کلام، تفسیر، عرفان و هکذا) و …رویگردانی از مساجد و روحانیت…ملزوم به ذکر است که این ویژگی ها نه شامل است و نه مانع. برخی از این ویژگی ها کمابیش در دوران قبل می بود. برای نمونه، اسلام گریزی و اظهار آشکار آن در دوران پهلوی اول و دوم هم می بود، همانند نوشته های کسروی، محفل نشینان کافه ی نادری و آثارشان متبلور در آثار صادق هدایت، گروه ارانی، حزب توده و چپ ها از انواع و اقسام با داعیه ی ماتریالیستی. هر یک از این جمع ها، شیفتگان و پیروانی داشتند. در رابطه ویژگی های دیگر هم می توان نمونه ها آورد.

مشکل سوم: عدم تعیین ویژگی های گروه های دین گریز و دین ستیز است. انگار یک موج دین گریزی/بی دینی/ دین ستیزی در جامعه فراگیر شده است. این ادعا دست کم با داده های آماری انتشار شده نمی خواند. بر حسب داده های منتشرشده ۷۱ درصد مردم ایران نماز می خوانند و ۵۹ درصد روزه می گیرند. حتی اگر ضریب خطای دیدنی به این داده ها زده بشود، باز هم نسبت های «دین گرایی» معتنابه است؛ مگر حرف های بشود که این داده ها اصلا اریب دارد و غلط است، در اینصورت مدعی باید داده های معتبر جانشین ارایه کند (من مشتاق دیدن امر واقع ام).
نتایج عمده:
– به لحاظ مشکلات عدیده، گریز از «دین حکومتی-فقهی» یک حقیقت است. حقیقت آماری آن نیاز به استخراج توسط مراجع علمی ناوابسته است.
– دوران جاری را «پسادینی» خواندن، نیاز به مداقه ی علمی دارد و اظهارات پژوهشگران محترم خالی از خدشه نیست.

*عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر

۲۱۶۲۱۶