نجات استاد تکمیل همایون از اعدام توسط آیت الله گیلانی / سخنان استاد ۲۰ روز قبل از مرگ

به گزارش «»-به نقل از ردنا- با اهمیت ترین دلبستگی های تکمیل همایون درمورد ایران، ادیان و اقوام، تاسیس نهادهای مردمی احیای ایران فرهنگی، ارتقاء دانش و علم با تصمیم گسترش سرزمین چه می بود؟ و در برابر این نگاه با چه رویکردی از سوی پرویز ثابتی قبل از انقلاب، و یک آیت الله سپس از انقلاب روبه رو شد؟

فروزان آصف نخعی: ناصر تکمیل همایون؛ متولد ۲ آذر ۱۳۱۵ – وفات در ۲۵ آبان ۱۴۰۱؛ جامعه‌شناس و تاریخ‌نگار ایرانی و استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می بود. او بین سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۷ دوره کارشناسی فلسفه و علوم تربیتی و کارشناسی ارشد علوم اجتماعی را در دانشگاه تهران گذراند و دوره دکترای تاریخ و دکترای جامعه‌شناسی را به ترتیب در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۶ در دانشگاه سوربن به آخر برد. تعداد بسیاری از کارشناسان کارکرد دکتر تکمیل همایون در ایران شناسی را از آن جهت می ستایند که بدون شناخت ایران، امکان گسترش این سرزمین تاریخی و تمدن ساز را غیرممکن می دانند.

زیاد والاست به واسطه دلبستگی اش به تمدن ایران

در اغاز مطلب صوتی میرجلال الدین کزازی استاد برجسته ادبیات و فرهنگ، در نخستین سالگرد درگذشت ناصر تکمیل همایون در خانه اندیشمندان علوم انسانی برای حضار پخش شد. از نظر کزازی «تکمیل همایون از آن جهت «زیاد والاست» و او «به پاس آن، او را » می ستاید که دلبستگی اش «به این سرزمین سپند اهورایی … بوده است.» از نظر کزازی «یکی از نشانه های این دلبستگی به ایران آن است که روانشاد دکتر تکمیل همایون، هموند اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی می بود.»

در این مطلب کزازی کشورهای وارث تمدن ایرانی را زیاد فراخ تر، پهناورتر، و دامن گسترتر از « ایران فرمانرانانه، یا ایران سیاسی» ذکر کرده و بر آن است که «ما به چهار ایران می توانیم در پیوند باشیم به آن ها بیندیشیم، بکوشیم که این چهار ایران مدام بشکوه، والا و شگفت انگیز باشد.» از نظر او این چهار ایران عبارت هستند از : «۱-نخستین نشان ایران فرمانرانانه است.۲-دومین نشان، ایران تاریخی است. ایران تاریخی پهناورتر از این ایران است. چون کشورهایی را دربر می گیرد، که در درازنای تاریخ ایران بخشی از جهان شاهی ایرانی بوده اند. ۳-سومی که از ایران تاریخی هم که فراخنایی زیاد تر دارد، ایران فرهنگی است. در ایران فرهنگی ما کشورهایی را می یابیم، که هیچ زمان بخشی از ایران تاریخی نبوده اند.۴-ایرانی چهارمین را هم من به این سه می افزایم. این ایران در روزگار نو، روزگار بعد از اسلام پدیدار شده است؛ ایران جهانشاهی زبان فارسی و آن نیز خود گسترده است. از کاشغر تا ایروان را در برمی گیرد. زبان پارسی به پشتوانه ادب گرانسنگ و بی همانند آن، توانسته است گونه ای از جهانشاهی را پدید بیاورد.»

میرجلال الدین کزازی
این استاد بازنشسته دانشگاه، اصرار می کند «برما ایرانیان پیداست که زیاد بایسته تر است که سرزمین خویش را بشناسیم؛ بکوشیم که آن را به دیگران بشناسانیم. یکی از کوشندگان در این راه دراز روانشاد دکتر تکمیل همایون می بود. از آن روست که من او را زیاد گرامی می دارم.»

زرتشتیان ایران نه؛ بلکه ایرانیان زرتشتی

دکتر تکمیل همایون، تلاش وافری داشت که به اصلاح هر نوع ادبیاتی همت کند که تبدیل تشکیل افتراق بین مذاهب و اقوام در ایران می شد. او گویی خطر گسترش نیافتگی سرزمین را در ادبیات روزمره ای می دید که هر آن به افتراق بین ایرانیان دامن می زد. روایت دکتر حسن باستانی راد در مراسم سالگرد زیاد دلنشین است. او می گوید « ما جرات نداشتیم در دفتر بگوییم زرتشتیان ایران، بلوچ های ایران، کردهای ایران، بلکه باید می گفتیم ایرانی کرد، ایرانی بلوچ، ایرانی لر، ایرانی زرتشتی، چون اول ایرانی است، سپس قزوینی یا کرمانی است.» از این استاد دانشگاه، سخن تکمیل همایون «در باره ایرانیان زرتشتی، کلیمی، مسیحی، آشوری، کلدانی، اهل سنت، و نیز ایرانیان بلوچ، کُرد، لر، آذری، ترکمن، عرب، و سراسر ایرانیان پر از حس و پر از عاطفه می بود. برای مثال هرچند آقای دکتر بلوک باشی مقاله بلوچ را در دایره المعارف را نوشته است، ولی باز ایشان اصرار می کردند که یک بلوچ اشکار بکنید تا کتاب بلوچ را بنویسد. یا یک کرد اشکار بکنید تا کتاب کرد و کردستان را بنویسد.»

باستانی راد در ربط با تاریخ نگاری تکمیل همایون می گوید: وقتی که از روانشاد دکتر محمد مصدق سخن می او گفت، رنگ رخسارش سرخ و کبود می شد. ناگاه همین که به اسم دکتر مصدق می رسید به یکباره فریاد می زد، و ناگاه با صدایی بلندتر از معمول داد سخن می داد. » احتمالا او تحت تاثییر ابرمردی می بود که حتی برای نجات جان خود یا قوت خویش، حاضر نبوده است کشورش ایران را به خطر بیندازد. آن جا که باستانی راد می گوید به پیشنهاد دکتر تکمیل همایون، برای نوشتن آخر نامه فوق لیسانس اش به گفتن یک عشایر زاده، به زاد گاه خود می رود و به نامه هایی از عشایر به مرحوم مصدق دست می یابد که تا این مدت در جایی انتشار نشده اند: « او گفت تو عشایرزاده و دهاتی بوده ای، چیزی در باره عشایر اشکار بکن و بنویس. رفتم گشتم، مجموعه نامه هایی در عشایر سیرجان اشکار کردم، که ناصرخان قشقایی با یک سری از خوانین سیرجان مکاتبه کرده می بود، (این نامه ها هیچ جا انتشار نشده است الا در همان آخر نامه فوق لیسانسی که راهنمای من آقای دکتر می بود) سپس از کودتای ۲۸ مرداد، که مرحوم مصدق خانه نشین می بشود، عشایر قشقایی و عشایر کرمان، می خواهند با هم متحد بشوند، و علیه شاه کودتا بکنند. این مجموعه اسناد الآن هست.» اما آنچه در عمل رخ می دهد.

مرگ بزرگ مرد تاریخ ایران در تبعید است. طرحی که حتی اگر بخواهد او و قدرتش را نجات بدهد به بهای جنگ داخلی، از سوی مصدق ناکام می ماند. ملزوم به یاد آوری است که منبع «نصیری طیبی، منصور (۱۳۸۳). «معارفه سند: قشقایی‌ها و جنگ جهانی دوم:رقابت‌های انگلستان و آلمان در جنوب». فصلنامه تاریخ روابط خارجی (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه) (۱۸): ۱۲۵ تا ۱۵۶. بایگانی‌شده از مهم در ۰۲ آوریل ۲۰۱۳ آمده است که «قشقایی‌ها همه پیشنهادهایی را که کودتاگران برای جلب نظر ایشان داده بودند رد کردند. زمان کودتا نیز به مصدق نظر دادند که همراه ایشان به فارس بیاید تا از او حمایتکنند اما دکتر مصدق پیشنهادشان را نپذیرفت و تسلیم دولت شد.» از این منظر باید او گفت نامه های قشقایی ها به مرحوم مصدق مندرج در آخر نامه دکتر باستانی راد، به راهنمایی دکتر تکمیل همایون، منحصر به فرد است.

باستانی راد، یکی از راه های شناخت دکتر تکمیل همایون را زمان خشمگینی ذکر می کند. او می گوید «هنگامی از سخن فردی عصبانی می شد و احتمالا بگویم هزاربار خشمگینی های آقای دکتر را دیدیم، فقط یک عکس العمل داشت، سکوت. من هیچوقت ندیدم جواب خشمگینی فردی را بدهد. بی آنکه سخنی برزبان آورد»

این استاد دانشگاه دیگر ویژگی مرحوم تکمیل همایون را دقت بالا می داند؛ «برای ساده ترین نکات و واژگان بازهم به کتاب و فرهنگنامه رجوع می کرد. می انها گفتند اگر به لغتی برخوردیم که در این کتب نبوده است، سپس بنشینیم ببینیم که چیست؟»

مشروطه گردی و تهران گردی؛ فرار بنی صدر

همکاری در انتشار کردن نشریه خبری «تهران»، نظر راه اندازی «خانه تهران»، همکاری در مطرح های مشروطه گردی، و تهران گردی، این چنین تهران پژوهی از دیگر فعالیت های مرحوم تکمیل همایون است. دکتر مهرشاد کاظمی در اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی موفق شد با همکاری دکتر تکمیل همایون، ۳۵ شماره از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ نشریه خبری تهران را انتشار بکند.

کاظمی وقتی که نظر راه اندازی مجله «تهران شناسی» را نقل می کند، تکمیل همایون بدون هیچ رودربایستی ای به او می گوید «از همین ابتدا «تهران شناسی» نگویید. کلمه اش نادرست است، درواقع باید «تهران پژوهی» بگویید.» کاظمی سپس به «یکی از دغدغه های مهم دکتر ناصر تکمیل همایون » اشاره می کند که «تشکیل خانه تهران می بود.» کاظمی می گوید که تکمیل همایون « در سال ۱۳۸۵ در ستاد انتخاباتی آقای مسجدجامعی در بین جمع ۱۲ نفره از تهران پژوه ها بر روی این نوشته اصرار کرد و از آقای مسجد جامعی خواست حتما، بعد از رفتن به شورای شهر، خانه تهران را ، به گفتن مکانی برای تهران پژوهان » تاسیس بکنند و بالاخره با پیشنهاد و پیگیری های آقای مسجد جامعی و دیگر اعضای شورای شهر ، «خانه اتحادیه» در سال ۱۳۹۵ -۱۳۹۶ انتخاب شد، و فعالیت اش را اغاز کرد.»

این پژوهشگر از دکتر تکمیل همایون نقل می کند که نخستین فعالیت های تهران پژوهی ایشان، به سال ۱۳۶۸ بر می گردد که به مناسبت دویستمین سال تهران پژوهشگاهی با نظر آقای دکتر، بروجردی، تحت گفتن مطالعات تهران راه اندازی شده می بود و دکتر کتاب «کتابشناسی تهران» را در همان سال انتشار کردند.» به حرف های کاظمی «از اغاز دهه هفتاد دکتر تکمیل همایون با انتشارات روشنگران همکاری می کرد که مجموعه ای تحت گفتن کتاب تهران را تحت نظارت مرحوم سید عبدالله انوار، و خانم سیما کوبان، انتشار می کردند» «بعدها هم در دفتر پژوهش های فرهنگی آقای دکتر خوشنویس، گروه مطالعات تهران راه اندازی شد، و کتاب های تعداد بسیاری را در آن جا با همکاری دفتر پژوهش ها، انتشار کردند. برخی عناوین کتاب ها شامل پایتختی تهران در سه جلد، اودلاجان، سنگلج، محله کلیمیان، دارالفنون، دولاب، و رویدادهای تهران می باشند. کار آخرشان هم راجع به «چاله میدان» می بود که موفق نشدند منتشرش کنند.

کاظمی در گفتن دیگر فعالیت های دکتر تکمیل همایون، به « تعیین جایزه تهران در سال ۱۳۹۲ » اشاره کرد «که مراسم آن در ۸ دوره در اغاز دیماه هر سال برگزار می شد و به بهترین های پژوهش در باره تهران، جایزه اهدا می شد». او این چنین اصرار کرد که «با نظر دکتر در سال ۱۳۹۳ در ارشاد تهران، کتابخانه تخصصی تهران به نام «گنجینه تهران » راه اندازی شد» که «در این محل هفته ای دو روز با وجود دکتر تکمیل همایون، او گفت و گو و بازدید مسایل تهران توسط دانشجویان و دیگر استادان و نخبگان به عمل می آمد.»

کاظمی دیگر فعالیت هایی مشترک با دکتر تکمیل همایون را « تهران گردی» ها و «مشروطه گردی ها» در روزهای جمعه با وجود آقای مسجد جامعی ذکر کرد او درمورد «مشروطه گردی» او گفت که «تا سه سال برگزار شد. در دوره اول مشروطه گردی ها ایشان با ایشان به نزدیک به ۳۰ و خرده ای مکان هایی که مرتبط با وقایع مشروطه می بود، دانه به دانه رفتیم، و دکتر داستان و خاطرات این مکان ها را برایمان تعریف کرد.»

دکتر مهرشاد کاظمی آخرین تاثییر دکتر را که چند ماه قبل از فوتشان انتشار شد، کتابی درمورد مرحوم مصدق ذکر کرد که به قول خودشان «کتاب مصدق، بهترین کتابشان است. آرزو داشتند این کتاب انتشار بشود، که خوشبختانه چند ماه قبل از فوتشان، با حال بیماری و سختی ولی با عشق و علاقه در همین خانه آن را رونمایی کردند.»

کاظمی خاطرات دلنشین دکتر تکمیل همایون را «گنجینه ای از تاریخ معاصر ایران شامل ۲۸ مرداد، فعالیت های چپ ها، ملی گراها، اسلامی ها تا پیروزی انقلاب و اغاز انقلاب» ذکر کرد آن ها حتی در شرایط کرونا و در جمع های خصوصی و گپ و او گفت های خودمانی نقل می کرد.

او سپس به یکی از خاطرات دکتر تکمیل همایون، که کمتر جایی نقل شده ، در باره فرار بنی صدر اشاره کرد. کاظمی به نقل از تکمیل همایون «مخفیگاه بنی صدر را ساختمان سامان، در شیخ بهایی جنوبی ذکر و این که «زمان فرار، در فرودگاه، دو کودک هم همراه اش بودند، بادکنک هایی به دست این دو کودک داده بودند، اندازه بادکنک ها طوری می بود که تا صورت بنی صدر را می گرفت، یقیناً هماهنگی هم شده می بود، تا مردم او را نشناسند و از این طریق بنی صدر توانست از گیت خارج شده و از سرزمین بیرون برود.»

راه اندازی «اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی » را دکتر حسین رمضانی خردمردی در دوم دیماه ۱۳۸۲ طی یادداشتی در روزنامه ایران نظر داد»، دکتر کلثوم رمضانی خردمردی، با ذکر این نوشته در سخنانی در سالگرد درگذشت دکتر تکمیل همایون، این نظر را حاصل خاطرات بدی دانست که در مدارس راهنمایی یا دبیرستان، «داستان جدایی قسمت هایی بزرگ از ایران در دوره قاجاریه را همه را دچار یک حسرت بزرگ می کرد.» از نظر او «نقل شدن این ایده در واقع تلاشی می بود برای یافتن راهی برای جبران بخشی از یک حسرت ملی تاریخی است که زیاد تر ایرانی ها دچارش می باشند.» «با شوق این که احتمالا اراعه این ایده به مسئولان سرزمین، عرصه ای برای تحول در رویکرد در سیاست خارجی به وجود بیاید… اما پیگیری نامه های ارسالی، به نهادهای رسمی، نتیجه ای برای ما نداشت.»

او با ذکر این که از سال ۱۳۹۴ به طور جدا گانه در تلگرام، «حمایتاز راه اندازی اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی را تشکیل کردیم، تا تبدیل به یک خواست و مطالبه عمومی بشود» او گفت: « اما برای پیشبرد این مطرح در روز تاریخی و به یاد ماندنی ۱۱ اسفند ۱۳۹۵، …در ادامه تلاش برای معارفه مطرح به شخصیت های برجسته ایراندوست، به دیدن استاد ناصر تکمیل همایون رفتم. دکتر تکمیل همایون به محض مشاهده پرینت، استاد به انگشتشان بر روی آن گفتن «اتحادیه» زدند، و با ذوقی توام با شوق انها گفتند این خوبه. این زیاد خوبه.آنچیزی که آقای احمدی نژاد در باره راه اندازی اتحادیه

دکتر کلثوم رمضانی خردمردی؛ کشورهای فارسی زبان حرف های بودند زیاد خطرناک می بود، چون که قسمت بزرگی از ظرفیت های ایران فرهنگی را نادیده می گرفت، اما این هم خوب و هم شدنی است. به عمر ما قد نمی دهد، ولی شدنی است.» به حرف های رمضانی خردمردی، در دیداری دیگر « با مصاحبه کاملی با ایشان که در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ در خبرگزاری ایلنا و … انتشار شد. جمله معروف استاد به یاد ماندنی است که علاقمندان ایران به راه اندازی اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی پشتیبانی کنند». رمضانی خرد مردی حمایتدکتر تکمیل همایون از مطرح مذکور را از جمله «نگارش مقاله مفصلی در باره اتحادیه، در مجله چشم انداز ایران، متعلق به لطف الله میثمی» ذکر کرد.

ایران فرهنگی، دیالوگ بین مرده ریگ های اقوام و ادیان، انجمن همگرایی مواریث تمدن ایرانی

دکتر نادر کریمیان سردشتی؛ در مراسم سالگرد بزرگداشت دکتر تکمیل همایون، دکتر نادر کریمیان سردشتی پژوهشگر و استاد دانشگاه، به مهم ترین دغدغه های مرحوم استاد تکمیل همایون اشاره کرد. از نظر او «او گفت و گو ایران فرهنگی، برای ایشان جزو برتری ها می بود» به حرف های این استاد دانشگاه، «قبل از این که انجمن همگرایی مواریث تمدن ایرانی شکل بگیرد، ایشان از نظر دهندگانی بودند، تا یک انجمن و یا یک مرکز علمی فرهنگی برای او گفت و گو در باره ایران فرهنگی سامان یابد.»

کریمیان در گفتن دلایل نظر دکتر تکمیل همایون، برای راه اندازی این چنین انجمنی، را « دیپلماسی فرهنگی زیاد ضعیف به اختصاصی خارج از مرزها، قبل و به اختصاصی سپس از انقلاب، این چنین افول تعداد بسیاری از دپارتمان های ایرانی» ذکر کرده و می گوید:« دکتر تکمیل همایون در او گفت و گوها، نقل می کردند، و آرزو داشتند، افرادی همراه شوند، و این انجمن را شکل بدهند، و لذا از افرادی که عضو هیات موسس همین «انجمن همگرایی مواریث تمدن ایرانی» بودند، جناب استاد تکمیل همایون می بود.» او در ادامه با اشاره به این که «اما دکتر تکمیل همایون با تدبر و تامل، نقل می کردند قبل از این که دیپلماسی فرهنگی را خارج از مرزهای امروزین ایران گسترش بدهیم، و با زبان فرهنگ، و دیالوگ و او گفت و گو با مردم جهان مراوده داشته باشیم، بهتر است ابتدا این نوشته را در ربط با «اقوام» و «ادیان» پی بگیریم.»

دکتر نادر کریمیان سردشتی
این پژوهشگر با جواب به این سوال که چرا «این دو مسئله را برای چه می گویم؟» اصرار کرد: «چون ایران امروزی از اقوام و ادیان گوناگونی راه اندازی شده ، حتی در آخرین سخن بگویید هایی که ۲۰ روز قبل از فوت ایشان، یک ساعت و نیم در منزلشان با آقای خردمردی خدمت شان بودیم و سخن بگویید ها همه ثبت و ضبط هم شد، ایشان در آن او گفت و گو اصرار داشتند که در قسمت حرکت های فرهنگی، و علمی چه در مجامع رسمی، و چه در مجامع غیر دولتی، دیالوگ در داخل سرزمین های ایران تا این مدت شکل نگرفته است. تا این مدت بهترین کتاب ها را در باره بلوچ ها ، راجع به کردها، راجع به ترکمن ها، راجع به دیگر اقوام و ملل که در ایران می باشند، اروپایی ها نوشته اند. غفلت از این مهم علتمی بشود تا دیگران، خارج از حوزه ها و مرزهای سیاسی ایران به این مسایل بپردازند.»

کریمیان سردشتی با اشاره به «دغدغه های «انجمن همگرایی مواریث تمدن ایرانی» که آقای دکتر تکمیل همایون، رئیس هیات موسس آن می بود، و زیاد از دیپلمات ها و متفکران هم جزو اعضای آن بودند، همانند آقای مجتهد شبستری، » اصرار کرد: «دغدغه این دوستان آن می بود که ما با لیاقت و بایسته است راجع به پژوهش های علمی، فرهنگی، زیاد تر دقت بکنیم؛ اول به مرزهای امروزین، و سپس به دیگر کشورهایی که مرزهای سیاسی شان از ما جدا است. ولی با این رویکرد که این دسته از کشورها جزو ایران فرهنگی می باشند؛ اما در این قسمت هم زیاد کم کار شده است. بنده با مطالعات میدانی ۱۷ ساله در حوزه های آسیای میانه، دریافتم قسمت عمده آثار و ابنیه تاریخی برجای مانده، یادگارهای معماران ایرانی است. از جمله مجموعه خواجه احمد یَسَوی، که در شهر ترکستان ثبت جهانی شده، در اصل معمار و بنّایش خواجه ابوحسین شیرازی است؛ تیمور لنگ معماران ایرانی را به آن دیار برده، تا آثار فاخر را پدید بیاورند. یا مجموعه گور تیمور، که محمد اصفهانی، معمارش بوده یا مجموعه ابوحفص کبیر در نزدیکی بخارا، و هزاران آثار تاریخی دیگر .»

این پژوهشگر و استاد دانشگاه اصرار کرد که «پارسال که خدمت ایشان بودیم، تا بحال که خدمت دوستان هستیم، نزدیک بیست کنفرانس علمی در راستای ایران فرهنگی برگزار کردیم. …تا بتوانیم آن مرده ریگ های اعم از باستانی و دوره اسلامی را با عمق دانش و بینش تبیین کنیم و این دستاوردها بتواند پشتوانه ای اساسی برای مراودات سیاسی بشود. چون معتقدم اگر ما در این قسمت وقفه داشته باشیم، به طور قاطق نمی توانیم دیالوگ سیاسی با جهان برقرار بکنیم. باید نخست دیالوگ فرهنگی و روابط فرهنگی زیاد خوبی داشته باشیم، و سپس به پشتوانه آن مرده ریگ هایی که داریم، داعیه مراودات سیاسی داشته باشیم.»

نقش آیت الله گیلانی در زندگی تکمیل همایون

حلقه اتصالش با استاد فرزانه تکمیل همایون را «گروه همسفران » ذکر می کند، گروهی که بانیش گروهی از فرهیختگان همچون استاد محمد ترکمان، زنده یاد دکتر تکمیل همایون، آقای مهندس بدیع زادگان، استاد شاکری، آقای حسن نژاد ، آقای رشتیان ، یا خانم باستانی می باشند. دکتر عباس سپاسی از دیگر سخنرانان مراسم بزرگداشت مرحوم تکمیل همایون می گوید: «دغدغه این بزرگان در این گروه آن است برای این که علل مشکلات کشورمان، و گسترش نیافتگی اش را بشناسیم، باید ایرانمان را ابتدا بشناسیم. به این علت باید ایران را بگردیم. در این چنین گروهی داخل شدم، و با آن که زمان ها، از محیط علمی و از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران فاصله گرفته بودم، هنگامی به گروه همسفران وصل شدم، شانس این را داشتم که با زنده یاد استاد تکمیل همایون ربط برقرار کردم، ارتباطمان کم کم صمیمانه شد، و کم کم رفیق ایام تفریح و به قول معروف گرمابه و گلستان شدم.»

سپاسی سپس به یکی از خاطرات سیاسی دکتر تکمیل همایون و احسان نراقی و تصورات غلطی که نسبت به مرحوم آیت الله گیلانی در جامعه وجود داشته و دارد اشاره می کند، و این که «ایشان حیات مجدد خودشان را مدیون لطف آقای گیلانی می دانستند که ابتدا اعدام شان تبدیل شده می بود به حبس ابد، تحت این گفتن که زندانی هایی که زندانبانان بی سواد را باسواد بکنند، یک درجه تخفیف می گیرند. گویا آقای دکتر تکمیل همایون، به همراه دکتر احسان نراقی، اظهار آمادگی کرده بودند که زندانبان های بی سواد را با سواد بکنند، از این رو حکم اعدامشان تبدیل به حکم ابد شده می بود. سپس از مدتی دیدند این ها بی آزارند و اهل براندازی و این برنامه ها نیستند، زندان این دسته افراد را تبدیل به ۱۵ سال و سپس کم کم آزادشان کردند.»

دکتر عباس سپاسی
سپاسی در ادامه با اشاره خاطرات تکمیل همایون که می او گفت «از زندان بیرون آمدیم، اما ممنوع الکار و خانه نشین بودیم، در عین حال با آزادی ، پشتیبانی ها هم به خانواده قطع شد می بود» اصرار کرد: « تکمیل همایون می او گفت که یک زمان ملاقاتی از آیت الله محمدی گیلانی گرفتم، رفتم و گفتم حضرت آیت الله من را مجدد زندانی کنید، ایشان در جواب او گفت برای چه مجدد شما را زندانی کنیم، گفتم چون وقتی که زندان بودم، به خانواده من تحت گفتن خانواده زندانیان پشتیبانی می کردند، الآن که آزاد شده ام، دیگر آن پشتیبانی ها هم قطع شده، لااقل مجدد ما را زندانی بکنید که تا پشتیبانی ها به خانواده مان برقرار بشود.»

سپاسی به نقل از تکمیل همایون می گوید: «ایشان یعنی آیت الله گیلانی مقداری فکر کرد و سپس نامه ای نوشت که استخدام ایشان در مراکز پژوهشی عیب ندارد، ولی تدریس نمی توانند بکنند. که درواقع علتشد که ایشان در پژوهشگاه علوم انسانی استخدام شده و مشغول به کار بشوند.»

ویژگی هایی موثر در ارتقا دانش ایران پژوهی

دکتر زهره زرشناس، زبان‌شناس، ایران‌شناس و باستان‌شناس ایرانی، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و سردبیر نشریه زبان‌شناخت سخنان خود را در مراسم یکمین سالگرد درگذشته دکتر ناصر تکمیل همایون این گونه اغاز کرد «شادروان دکتر تکمیل همایون دانشمردی فرزانه که جایگاهی اختصاصی و زیاد تاثیرگذار، در حوزه مطالعات ایرانشناسی، و ایران پژوهی داشت»،افزود: «با همتی بلند، این دانش ها را والایی و اعتبار بیشتری بخشید و در سال ۱۳۵۶ بعد از دفاع از رساله دکترای جامعه شناسی، به رغم موافقت دانشگاه سوربن برای استخدام رسمی ایشان، سرزمین فرانسه را ترک کرد، و به ایران برگشت. و در همه سال های بعد از آن، با وجود سختی هایی که شرح اش مجالی دیگر می طلبد، به مهاجرت نیندیشید، و به میهن خویش خدمت کرد.»

این استاد دانشگاه سپس به چهار تاثیرگذاری شادروان دکتر تکمیل همایون، بر دانش ایرانشناسی و ایران پژوهی، اشاره کرد و آنان را برشمرد و او گفت: «نخست، تالیف ۳۵ کتاب و بیشتر از ۲۰۰ مقاله که زیاد تر آن ها کتاب های درسی دانشگاهی و تعداد بسیاری در حوزه مطالعات ایران شناسی و در جواب به نیازی ملی تالیف شده اند. زنده یاد دکتر تکمیل همایون، برای هر مساله و هر موضوعی یک قطعه شعر، یک غزل، یک دوبیتی، یک او گفت و گو فلسفی ، یک او گفت و گو عرفانی، یا یک آیه قرآنی، به گفتن ناظر مثال در جواب داشتند؛نمونه فوق الاده از استادی فرارشته ای، و بین رشته ای.»

دکتر زهره زرشناس
زرشناس تاثیرگذاری دوم مرحوم تکمیل همایون را «جهت بخشی به پژوهش های علمی، و هدایت آن ها، در سازمان های علمی و پژوهشی سرزمین » ذکر کرد و سپس با اشاره به فعالیت های قبل از انقلاب ایشان او گفت: «تکمیل همایون، در سال ۱۳۵۶ همزمان با تدریس در دانشگاه ملی سابقه (شهید بهشتی جاری) در موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی که زیر نظر احسان نراقی اداره می شد مشغول به کار ولی در سال ۱۳۵۷ به علت مخالفت ساواک، از موسسه مذکور اخراج شد. با این همه در همان دوره مختصر قسمت ایران شناسی موسسه را تاسیس کردند.»

او اصرار کرد که «استاد بعد از آشنایی با محمد خوشنویس، و تاسیس دفتر پژوهش های فرهنگی، فعالیت های فرهنگی فراگیری در همه دوران حیات پرثمرشان در آن دفتر اغاز کردند و با منفعت گیری از توانایی ها و اسبق پژوهشی و برخورداری از شان علمی جهانی، توانستند با مدیریت ثمربخش، و هدایت موثر تعدادی از مطرح های پژوهشی سازمان ها، و نهادهای علمی سرزمین برای نمونه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را جهت ببخشند. و به سوی مطالعاتی هم ارز پژوهش های بین المللی با نتایجی قابل اراعه، در محافل و مجامع علمی جهان اراعه کنند.»

این استاد دانشگاه ویژگی سوم دکتر تکمیل همایون را « دانشجوپروری»، ذکر کرد که برخی از آنان امروز استادانی کارآمد و مبرز به شمار می روال. زرشناس سپس با اشاره به مسئولیت پذیری فوق العاده و بی مانند تکمیل همایون در برگزاری کلاس های درس حتی در ایام بیماری،در باره دیگر صفات برجسته او او گفت: «شاگرد نوازی ، فروتنی، و تواضع علمی ، او گفت و گو و او گفت و گوی علمی و انتقادی و راهنمایی دانشجویان که در بنیاد ایرانشناسی از نزدیک که ناظر مواردی از آن بوده ام، همراه با خوشرفتاری، مهرورزی، نوعی حس پدری نسبت به دانشجویان، دانشجو گرایی، پرهیز از هرگونه آسانگیری بی مورد، از یک سو، و سختگیری غیرمنطقی از دیگر سو بوده، جهت شده زیاد تر دانشجویان ایشان مباحث دشوار درسی را به مدد دوستداری و عشق استاد، به آسانی بیاموزند و پژوهش در حوزه های تاریخ و جامعه شناسی ایران را حتی بعد آخر تحصیلات ادامه دهند.»

چهارمین ویژگی دکتر تکمیل همایون از نظر زرشناس، «تعلق اش به نسلی از فرهیختگان نام آشنا است که در خارج از سرزمین درس خوانده بودند، و ارتباطی مداوم و تنگاتنگ، با نهادهای علمی و دانشگاهی اروپایی داشتند و توانستند رویکردهای علمی جدیدی را، در حوزه تخصصی خود اراعه کنند.»

سعدیا گر همه شب شرح غمش خواهی او گفت

شب به آخر رود و شرح به آخر نرود

علم باوری؛ احضار تکمیل همایون توسط ثابتی

«دکتر تکمیل همایون از معدود افرادی می بود که هیچگاه تکرار نمی شد، به تعبیر فلسفی، اندیشه را می اندیشید. دکتر تکمیل همایون چند رشته اساسی علوم انسانی را شامل فلسفه ، ادبیات، تاریخ، جامعه شناسی و آموزش و پرورش را انصافا زیاد زیاد مسلط می بود.» آخرین سخنران مراسم نخستین سالگرد درگذشت تکمیل همایون، دکتر حمید تنکابنی می بود. از نظر تنکابنی «الگوی تکمیل همایون از نظر علمی مرحوم دکتر صدیقی، و الگوی سیاسی اش مرحوم دکتر محمد مصدق می بود.» از نظر او «هویت فردی آقای دکتر، با هویت ایرانی پیوند خورده می بود. در نتیجه در همه آثارشان از جمله آخرین اثرشان، ایران جان، که نامی است زیاد دقیق و با مسما، از این هویت منشا می گیرد.»

این استاد دانشگاه با ذکر این که دکتر تکمیل همایون «در روبه رو افرادی که بعضی اوقات به تسامح و بعضی اوقات متاسفانه تجزیه طلبانه، از «ملت های» ایران نام می بردند، زیاد وسواس و اصرار داشت که ملت ایران را، ملت ایران بگوییم.» وی در ادامه افزود: « از نظر ایشان اقوام، ادیان، متفاوت می باشند، ولی ملت ایران یکی است، این موضع از نظر تکمیل همایون تنها از روی عرق به وطن، یا تعصب نبوده است، بلکه آن را با مطالعات علمی تبیین می کردند.»

از نظر تنکابنی، ویژگی دیگر مرحوم تکمیل همایون، «علاوه بر علم باوری، به اختصاصی در حوزه ابطال پذیری علمی در حوزه نظریه ها، این چنین پذیرفتن نقادی های دانشجویان، دستیابی به راه حل سوم می بود.» این استاد دانشگاه اصرار می کند که « دکتر تکمیل همایون زیاد زمان ها در جلسات با روش آموزنده علمی، ما را به نتیجه سوم راهنمایی می کردند.»

دکتر حمید تنکابنی
تنکابنی سپس با ذکر خاطره ای از دکتر تکمیل همایون (که به روایت تنکابنی ایشان با روحیه طنزی که داشتند خاطره مذکور را تعریف می کرد) به نقل از تکمیل همایون در این باره که سیستم امنیتی ساواک، زیاد حساب شده عمل می کرد او گفت: «دکتر تکمیل همایون بعد از برگشت از فرانسه، و زمان کوتاهی تدریس در دانشگاه شهید بهشتی جاری یا ملی اسبق از سوی پرویز ثابتی رئیس اداره سوم به ساواک احضار شد. او به علت سابقه مبارزاتی که از ۱۶ سالگی فعالیت می کرد، و در همین سن برای ملی شدن شیلات ۲ هفته در زندان می بود، ماجرا را به آقای فروهر او گفت. داریوش فروهر حرف های می بود ببین آقای تکمیل، سپس از رفتن به ساواک، یکی دو ساعت در یک اتاق معطلت می کنند، اتاق دوربین دارد و مراقبت می باشند، به این علت نخستین کاری که می کنی، یک کتاب رمان ببر، و با خیال راحت بشین آن را بخوان. این چنین همراه خودت وسایل الزامی همانند حوله، لباس را درون یک ساک همراه خودت ببر. سپس از مدتی ثابتی اول با روی خوش، ثابتی تو را دعوت عدم فعالیت با نیروها و گروه های سیاسی می کند. سپس کم کم لحن اش تند و زیاد تهدید آمیز می بشود، به محض این که تهدید را همانند زندانت می کنم، اغاز کرد،ساک را بردار بگو سلول من کجاست،»

تنکابنی در ادامه می گوید: «آقای تکمیل همایون می او گفت که زیاد خوشحال از انتقال توانایی، به اداره ساواک نزد ثابتی رفته و همان پیشنهاد های داریوش فروهر را که در عمل رخ داده می بود، عمل می کند. می او گفت زیاد با احترام چایی گذاشتند، یاد سخن بگویید ایشان افتادم، کتاب را برداشتم، و با خیال راحت مطالعه کتاب را اغاز کردم. این را که دیدند سپس از سه ربعی ثابتی آمد. زیاد عذرخواهی کرد و در ادامه همان طور که مرحوم فروهر حرف های می بود، آرام آرام، فضا با تهدیدات ثابتی تند شد، مبنی بر این نباید با افرادی همانند بازرگان، سنجابی، صدرحاج سیدجوادی و … مراوده داشته باشی. و در آخر با لحن شدت حرف های می بود اگر به پیشنهاد عمل نکنی، نه فقط درست را تعطیل می کنم بلکه شدت عمل بیشتری به خرج می دهم و … که دکتر تکمیل همایون در این جا می گوید یک دفعه بلند شدم ساکم را گرفتم، گفتم آقای ثابتی سلول من کجاست؟ او هم او گفت بشین بابا این ها رو داریوش یادت داده.»