روایت کریم مجتهدی از مراودات فکری هانری کربن با علامه طباطبایی

استاد کریم مجتهدی از سرآمدان اندیشه فلسفی در ایران معاصر می بود. هر چند ۲ روز پیش، جامعه فکری سرزمین او را از دست داد ولی تعداد بسیاری اعتقاد دارند آثار و اندیشه های وی سالها با ما خواهد می بود و چه بسا در دهه های آینده، افرادی بر این کره خاکی قدم بگذارند که عمق سخنان و اندیشه های وی را بهتر از ما دریابند. به مناسبت درگذشت استاد، یکی از مصاحبه های دلنشین ایشان در رابطه جلسات و روابط فکری هانری کربن، فیلسوف فرانسوی با علامه سید محمد حسین طباطبایی و نقش استاد مجتهدی به گفتن مترجم در برخی از این جلسات در ادامه آورده شده است. این مصاحبه توسط آقای منوچهر دین پرست انجام شده و از وبسایت آکادمی مطالعات لندن تقدیم شما می گردد:

آقای دکتر مجتهدی درمورد ملاقاتهایی که بین کربن و علامه طباطبایی صورت می گرفت نقل قولها و سخنان تعداد بسیاری نقل شده است. شما هر دوی این اندیشمندان را دیده اید و در گفتگوهای ایشان نیز وجود داشتید از آنجایی که شما به خوبی با زبان فرانسوی آشنا هستید و هانری کربن هم نیز فیلسوف فرانسوی است به نظر می رسد با ایشان زیاد تر مراوده داشته اید و نحوه تفکر ایشان را به خوبی فهمیدن کرده اید. او گفت و گو را در رابطه کربن اغاز کنیم. به عبارتی دیگر سئوال محوری ما بازدید اندیشه ها و تاملات علامه طباطبایی از چشم کربن باشد.

همانطور که شما هم اشاره کردید من سالها با هر دوی این افراد بودم و به خصوص کربن را به خوبی می شناسم. از آنجا که پروفسور کربن را سالها می شناختم و بعضی اوقات نیز در نگارش مقالاتشان همکاری می کردم من ترجیح می دهم از نظرگاه کربن درمورد علامه طباطبایی سخن بگویید کنم . نا حرف های نماند که بنده علامه طباطبایی را نیز نیک می شناختم .

یقیناً هر دوی شما همشهری هستید، هم شما و هم ایشان اهل تبریز و دلنشین این که هر دو فلسفه خوانده اید.

بله همینطور است. ما هر دو همشهری هستیم و در شهر تبریز ملک ما در جوار یکدیگر می بود و نام طباطبایی ها را از دوران کوچکی شنیده بودم . حتی هنگامی که در یکی از جلساتی که در خانه ذو المجد برگزار می شد علامه از من پرسیدند که شما از کدام مجتهدی ها هستید و من هنگامی جواب دادم ایشان خانواده ام را نیز به خوبی برای داشتند.

منظورتان از خانه ذوالمجد همان خانه معروفی است که گفتگوهای علامه و کربن در آن برگزار می شد؟

بله، در این جلساتی که در خانه ذوالمجد راه اندازی می شد و زیاد تر بنده نیز برخی موارد را ترجمه می کردم محتوای او گفت و گو به معنی فلسفه غربی نبوده است بلکه یک نوع تبادل نظر درمورد امکان معنوی انسان، باورها و باورهای انسان، فلسفه های متعالیه و ملاصدرا و فلسفه اشراقی و سهروردی و بحثهای کلامی و شیعی می بود. مرحوم علامه نیز جوابهایی که درمورد کلام شیعی می دادند به نوعی رابطه ای با فلسفه اشکار می کرد.

به نظر شما چرا کربن تا این اندازه به این دیالوگ علاقه مند می بود؟

آنچه می گویم کاملا شخصی است، اما فکر می کنم اولین قدم از ناحیه کربن می بود. چون کربن کلا موضعی دارد که فکر می کند که فلسفه های مادی مسلک غربی و گرایش های تند غربی زندگی را برای انسان دشوار کرده اند و آن را از ریشه های روحی اش جدا ساخته اند و لذا در جستجوی خود به جستوجو این است که آیا در شرق راهی هست که بتوان اشکار کرد و چون علامه طباطبایی چهره ای روحانی و معنوی و زیاد زیاد اصیلی است، تلاش می کند این را نزد او بیابد. علت دیگر این است که کربن به علامه طباطبایی دقت زیاد خاصی داشت به جهت شباهتی می بود که بین افکار این نوع متفکران و برخی از متفکران عرفانی غربی می بود. یعنی یک نوع امکان تبادل فکر در حد اشراق و عرفان در مسائل معنوی می بود. اگر چه کربن از منظر او گفت و گوی عرفانی با علامه طباطبایی او گفت و گو می کرد اما فلسفه های سنتی نیز متضمن این بحثها می بود. این دو در او گفت گوهایشان زیاد تر یک نوع همرازی و همدلی با یکدیگر داشتند.

کربن علامه را به طور اتفاقی اشکار کرد، یا گزینشی دقیق می بود؟

جواب این سوال را من نمی توانم به شما بگویم. به گمان زیاد به عمد بوده است و به او حرف های بودند که این چنین شخصیتی هست. یقیناً در این جلسات افراد فرد دیگر همانند دکتر شایگان، دکتر نصر و دکتر دینانی هم بودند. فردید در دانشگاه می بود و یکی دو دفعه کربن را دیده می بود و در آن جلسات نبوده است و یک ترجمه ای هم می خواست از کربن بکند که انجام نداده می بود.

آقای دکتر مجتهدی برخی از فیلسوفان غربی از دیرباز تا کنون اعتقاد دارند که فلسفه اسلامی با ابن رشد به آخر رسیده اما کربن این گونه نظری نداشت. به باور شما چرا کربن به این چنین دیدگاهی رسیده می بود؟

در دنیای غرب معمول است که فلسفه های اسلامی با ابن رشد به آخر رسیده است و به طور رسمی مورخان تحصلی مسلک به فلسفه های تجربی اهتمام دارند و این افراد دوره سپس از ابن رشد را فقط انحطاطی می دانند. اما کربن می خواهد نشان دهد که نه فقط فلسفه های اسلامی ایرانی سپس از ابن رشد به آخر نرسیده بلکه از لحاظ معنوی و عرفانی یک شکوفایی فوق العاده داشته و مصداق بارز ان فرهنگ حاضر در ایران است. یعنی این حالت ادامه آن ارزشهای معنوی قدیمی است که در آثار افرادی همانند سهروردی، میرفندرسکی، میرداماد و ملاصدرا و اخلاف بعد از اوست. کربن می خواهد نشان دهد که افکار فردی همانند علامه طباطبایی جنبه زنده و حاضر فعلیت سنت معنوی فیلسوفان قبل است.

علامه طباطبایی تا چه اندازه از کربن تاثییر پذیرفته است؟

من شخصا فکر نمی کنم که علامه طباطبایی به خصوص از کربن تاثییر گزفته باشد. اما یک مسئله است و آن این که علامه در فرهنگهای غربی هم صحبتی اشکار کرده و فهمید شده که یک غربی تا این اندازه مشتاق و توانایی دریافت بحثهای غربی دارد خوشنود و راضی می بود. اما برعکس این سوال متصور است و این که کربن از علامه سخت تاثییر پذیرفت. یقیناً اشارات هانری کربن به علامه طباطبایی به این چند موردی که ذکر کردم ختم نمی بشود، بلکه علامه طباطبایی و موضع او، به نظر هانری کربن ، اصلا از کل سنت فرهنگ معنوی ایران، جدا ناپذیر است و اگر حمل براغراق نباشد، در این نظرگاه علامه طباطبایی به نحوی مصداق حی و حاضر آن نوع معنویتی است که در مشرق انفسی انسان قراردارد و صرف نظر از شرق وغرب آفاقی و جغرافیایی، می تواند مطلب آور ابتهاج روحی سرنوشت سازی برای نوع انسان باشد، انسانی که در مراتب ارتقایی شناختی خود، تدریجا بیشتر از پیش با امکانات استکمالی خود آشنا می بشود و بر پایه همین شناخت، ابراز شکوفایی معنویت را در نزد خود ضمانت و حدوث جسمانی خود را در جهت و مسیری هدایت می دهد که به بقای روحانی او منجر بشود.

شهرت هانری کربن امروزه زیاد تر به مثابه یک متخصص فلسفه اسلامی مد نظر است نظر شما در این مورد چیست؟

در دهه های تازه در کل مراکز فرهنگی و فلسفی جهان، اعم از دانشگاه های رسمی و یا انجمن های گوناگون غیر رسمی، شهرت هانری کربن به نحو چشمگیری افزایش یافته و او نه فقط یکی از بزرگترین متخصصان فلسفه های اسلامی محسوب می بشود، بلکه به حق به نظر گروهی، جزو عمیق ترین آنهاست و در آثار او در این عرصه حرفها و تفسیرهای زیاد بدیع و دلنشین توجهی می توان یافت که در جهان غرب قبل از این بی سابقه بوده است. هانری کربن افزون بر تفسیر رساله های تمثیلی ابن سینا و جمع آوری و ترجمه آثار سهروردی اعم از فارسی و عربی، اذهان غربی را به اهمیت سنت های فکری ” ایرانی – اسلامی ” دقت داده و به نحوه مستند، ثابت کرده است که بر خلاف فکر اکثر غربیان، فلسفه سپس از وفات ابن رشد در قرن ۱۲ میلادی نه فقط در نزد مسلمانان به آخر نرسیده، بلکه برعکس – حداقل در سرزمین ایران – بر پایه سنت فلسفی ابن سینا و تحرکی که از طریق فلسفه اشراقی سهروردی در آن تشکیل شده و تاثییر عرفانی ابن عربی و ترویج تشیع مبتنی بر حکمت انبیا، نسل به نسل جهت پیدایش متفکران زیاد اصیل و فوق الاده شده که در عرصه های گوناگون صاحب نظر بوده اند و با نزدیک سازی دو گرایش مشایی و اشراقی، بیشتر از پیش به موضع خود استحکام بخشیده اند. در این راستا می توان از افرادی چون خواجه نصیر طوسی و میرداماد و میرفندرسکی و ملاصدرا صدر المتالهین و تعداد زیاد فرد دیگر از حکام و متفکرانی را نام برد که تا بدین روز حافظ وحدت فرهنگی و اعتقادی ایرانیان بوده اند.

بدین ترتیب چهره علامه طباطبایی در فلسفه اسلامی به مثابه ادامه دهنده سنت پویای فلسفه اسلامی است؟

بله همین طور است. علامه طباطبایی یکی از آخرین چهره های فوق الاده است که در طول عمر پربار فرهنگی و علمی خود عملا مسئولیت حفاظت از ارزشهای فلسفی سنتی ما را به مسئولیت داشته است و لحظه ای از فعلیت بخشی بدان کوتاهی نکرده است . بدین ترتیب می توان فهمید شد که اگرکربن نوشته مستقلی در معارفه علامه طباطبایی به غربیان به رشته تحریر در نیاورده، در عوض در مجموعه آثار او، افکار این دانشمند ایرانی به نحوی محوریت خاصی داشته و در عصر معاصر مصداق بارزی از استمرار آن تفکری می توانسته محسوب بشود که هانری کربن در زمان بیشتر از یک ربع قرن، تلاش داشته است فراز و نشیب مسیر آن را جستجو و نقل کند.

کربن دو تعلق خاطر داشت، یکی سهروردی و فرد دیگر هایدگر. نقطه عزیمت کربن در بین این دو فیلسوف کجا می بود؟

کربن اولین مترجم یک متن از هایدگر به فرانسه است که کتاب “مابعدالطبیه چیست؟” هایدگر را به فرانسه ترجمه می کند. اما این تعبیر تعلق خاطر چندان درست نیست. چون کربن مقاله خوبی نوشته است که به فارسی هم ترجمه شده است به نام «از هایدگر تا سهروردی». یعنی روایت تغیرات فکری و روحی خودش را می گوید که چه طور در جوانی علاقه مند به هایدگر بوده است و هنگامی دقت بیشتری کرده است به سهروردی تمایل یافته و هایدگر را کافی ندیده است. لذا باید هایدگر را قبل از سهروردی بدانیم و نباید این دو را کنار هم بگذاریم. علتش این است که کربن یک روحیه امیدوار و مثبت داشته است. یعنی اصلا یاس و مرگ آگاهی در او نبوده است که در هایدگر هست. یعنی انسان را در عالمی می دید که هستی را با شعف پذیرفته است. یعنی فوق العاده شخص زنده دلی می بود. اگر تاریک اندیشی می کردید، غمگین می شد. این جنبه زیاد مهم است. او خوش بین و امیدوار می بود.

به نظر شما کربن تا چه اندازه در تالیف و تدوین آثارش به خصوص کتاب اسلام ایرانی از علامه طباطبایی منفعت برده است؟

کربن در کتاب چهار جلدی زیاد مفصل خود تحت گفتن ” اسلام ایرانی ” که به سال ۱۹۷۱ میلادی در پاریس به چاپ رسانده، با اشاره به جلسات بحثی که در اقامت پاییزی خود در تهران در منزل مرحوم ذوالمجد با علامه طباطبایی داشته می نویسد: شخصیت شیخ محمد حسین طباطبایی، استاد عظیم الشان فلسفه سنتی در حوزه کلام و الهیات قم، چهره مرکزی جلسات ما می بود. دراین محفل، گروهی از استادان وهمکاران جوان دانشگاه تهران نیز شرکت می کردند و این چنین تعدادی از علمای حوزه های دیگر و شاگردان آنها که جمعا نماینده فرهنگ سنتی ایران بودند. در اوقات بسیاری فهمید می شدم که تا چه اندازه فهمیدن درونی برخی از مسائل دینی ما برای آنها به سهولت میسر می گردید و چه مقدار برخی ازگفته های استاد اکهارت و ژاکوب بویمه و قسمتهایی از حماسه ” گرال مقدس” می توانست به نظر آنها مانوس و آشنا بیاید. این نوع مراوده فکری نشان می دهد که تا چه اندازه کربن تلاش می کرد در تالیف آثارش از مبانی موضوعات فلسفی منفعت ببرد. کربن درکتاب فرد دیگر که به سال ۱۹۷۷ میلادی تحت گفتن ” فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی انتشار کردن داده است، باز در چند مورد اشاره به نام علامه طباطبایی می کند. او در این تکه از قول یکی از همکاران ایرانی گفتن می نماید که علامه طباطبایی، فعالیت فیلسوف عرفانی را در این جهان همانند به یک ” کارخانه مجرد سازی” می دانسته است. آنگاه خود توضیح می دهد که منظور از مجرد سازی، متوسل شدن به یک امر انتزاعی صرف ذهنی نیست، بلکه به نحوی تحقق بخشیدن به امور روحی و معنوی نامرئی و فراهم آوردن اسباب قوام و دوام آنهاست.” بلافاصله سپس از این توضیح ، کربن نظر علامه طباطبایی را با برخی از اشعار شاعر معروف آلمانی ریلکه قیاس می کند و از عالم برزخی که بین زمین و آسمان فکر می بشود سخن می گوید و با تصویری برگرفته از رساله فارسی سهروردی “عقل سرخ” توضیح می دهد که ادراک و دریافت امور قدسی به ناچار در فضای خاصی قابل فکر است که راه اندازی نوعی عالم مثالی را می دهد که عقلا قائم به ذات باید برداشت بشود که اگر بدین ترتیب آن امور دیگر به نحو محض ، مفارق و خارج از دسترس قرارنمی گیرند، در عوض این چنین آلوده به امور این جهان خاکی نیز نمی شوند. این عالم مثالی ، اوصاف خاص خود را دارد و در مکان و زمان عالم مادی محسوس قرار نمی گیرد، بلکه نوعی قلمرو میانی و برزخی است.

کربن روبه رو غرب با تفکر فلسفی اسلامی را چطور می دید؟

یقیناً روبه رو کربن با فلسفه اسلامی همانطور که در بالا اشاره کردم روبه رو ای همدلانه، مجذوب و دقیق می بود. اما او در آثارش تصریح کرده می بود که نهان نمی توان داشت که چه مقدار نحوه ما غربیان در تحلیل امور و تفسیرموقعیت های عصر جاری و آنچه از طریق خواه دیالکیتکی و یا جامعه شناختی و یا سیبرنتیکی که به وسیله آنها می خواهیم لحظات گذر زمان را اشکار و ثابت بکنیم، برای آنها دور از حقیقت و نامانوس می نمود، خاصه آنهایی که بر پایه روح فقط شرقی و به نحو تام در بطن فرهنگ سنتی خود زندگی می کردند. بدتر این که طرحهای ما به هیچ وجه نظر آنها را جلب نمی کرد و برایشان طبیعی می نمود که ما غریبان مسیر مهم قطب حیات انسان را گم کرده و در انحرافی افتاده باشیم که ما را به سوی ظلمت در حرکت در آورده است. هنگامی که ما قادر نباشیم ساختار حیاتی خود را جز بر پایه زورو ظلم و با اصالت دادن به اجتماعیات بفهمیم ، در واقع چه راه فرد دیگر جز انحراف می تواند برای ما باقی بماند.