هویت ایرانیان زیر قلم نقاشان؛ از فرشچیان تا سپهری و دیگران » اصفهانیا

حسین قره: قصه نقاشی یا نگارگری یا به قول بهرام بیضایی «مانی‌واره» تاریخی طویل دارد، چه آن دوره‌ها که نقش و نقاشی ممنوع می بود و حرام؛ چه آن دوره‌ها که به عالم خیالِ خلاق ایرانی راه یافت و شاعران کار آنان را روایت کردند. خیام آفرینشگر را نقاشی ازلی و ابدی دانست و از او پرسشی بنیادی کرد که «هرچند که رنگ و بوی زیباست مرا/ چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا/ معلوم نشد که در طربخانۀ خاک/ نقاش ازل بهر چه آراست مرا».

زمینی‌تر از خیام، سعدی سرود که: «صورتگر دیبای چین گو صورت رویش ببین/ یا صورتی برکش این چنین یا توبه کن صورتگری»؛ و در غزلی دیگر در اوصاف یار و حال نقاش می‌گوید که: «نقاش که صورتش ببیند/ از دست بیفکند تصاویر» ابیات درمورد نقش و نقاش و صورتگر و نگارگر در شعر فارسی زیاد است و اگر همه این ابیات در کنار هم چیده بشود، نحوه نقاشی و کار هنرمند نقاش در دوره‌های متفاوت تجسم می‌یابد.

نقاش و نقاشی ایرانی در مسیر این تاریخ هر جا که پرده و دیوار با ابعاد بزرگ اجازه حضورش را داد، خود و اثرش را در آن ابعاد متجلی کرد، همچون کاخ چهل‌ستون و… و اگر فرصتی این‌این چنین نبوده است در کتاب‌ها، شاهنامه‌ها و گلستان‌ها و … استمرار و حیات یافت.

در دوران قاجار و بعد از جنگ‌های ایران و روس و ناکامی‌ها مکرر تا مرگ عباس میرزا و سلطنت ناصرالدین‌شاه التهاب و تصادم فرهنگی با غرب در همه حوزه‌ها بالا گرفته می بود. روزنامه‌نگاران مقالات تند می‌نوشتند و نقاشان دربخانه همایونی راه و رسم فرد دیگر را در پی گرفته بودند. کمال‌الملک از نگارگری شاهزادگان با آن هم ستاره‌های قلابی بر سینه‌هایشان دست برداشت و متأثر از نوع نقاشی فرنگی از جمله رامبراند در کوچه و بازار به جستوجو خلق و ثبت لحظه‌های مردمان می بود و شاگردانش از جمله استاد اسماعیل آشتیانی نیز راه او را رفتند.

با ورود به سده تازه و سلطنت سردار سپه و تاج‌گذاری او با همت تیمورتاش، حال و هوای نقاش و نقاشی ایرانی دگرگون شد. افرادی که در این سال‌ها تا قبل از اوج‌گیری جنگ جهانی دوم و خلع پادشاهی رضاشاه به دنیا آمدند، راه و رسم فرد دیگر برای نقش و نگارگری اشکار کرده بودند. آنان متأثر از نقاشان بلندآوازه غرب – که حیرت‌زده از نگاره‌های شرقی بودند- سر در جِیب مراقبت خود فروکردند و گوهرها یافتند.

فرشچیان؛ غنای سنت نگارگری

محمود فرشچیان، انگار جان عرش و فرش ایرانی را یافته می بود و شاعران میگسار و عارفان سر به یار را در خمش‌های «گوی و چوگان» عکس می‌کرد. او از تذهیب ضریح مضجع اولیا تا روایت عاشورا را در استمرار نگارگری ایرانی ساخت. اهل فرنگ به این هنر Miniature (مینیاتور) یا هنر کوچک یا خُرد نگارگری می‌انها گفتند و او آن را بزرگ و در جایگاه خود قرار داد. بی‌شک فرشچیان (الفاظی همچون استاد و … برای این هنرمندان کم است و نامشان فخری بیشتر از این دارد) سنت را در ادامه گفت و همچون خوشنویسان به غنای میراث افزود، نوآوری‌ها او استغنایی می بود بر آنچه تا پیش از آن داشتیم.

نقاشیخط؛ حظ از خط و نقاشی

از بین نقاشان در همان نهضت فکری که می‌خواستند از درون خود چیزی را بیابند و به عکس بکشند، عده‌ای خط ایرانی را به نقاشی پیوند زدند و شکوفه آن نقاشیخط (تلفیق خط و نقاشی) شد. هنری که غایت و کمالی غریب یافت و همه ایرانی می بود و همه جهانی، انسان ایرانی مدرن می‌توانست از لابه‌لای تک «سخن» های نستعلیق، توأمان و طغرا و مسلسل و… با کشش‌ها و قامت‌های کشیده، با الف‌ها و یاهای تمت از بین قوس‌ها و نقطه‌های خوش تراشیده، خودش را اشکار کند.

این نهضت زیاد پیرو داشت و تبریزی و پیلارام، افجه‌ای، زنده رودی، مافی و احصایی از احیا کنندگان این ساختار (فرم) ایرانی بودند.

بیابان‌های ایران با گنبدهای فیروزه‌ای

در بین نقاشان دیگر هم افرادی بودند که بوی خاک کویرهای ایران با نگین گنبدهای فیروزه‌ای مستشان می‌کرد و لبریز از نقش زدن و عکس کردن و کشیدن، شدند. هنرمندانی که قوس طاق‌های معماری ایرانی از دوره ساسانی تا اسلامی که هندسه مقرنس‌هایش (به مقرنس آهوپا هم می‌گویند) را با گل‌های هشت پر و چهارپر، شمسه و گوشواره ساخته می بود را دیدند و تلاش کردند تا روح آن را روی بوم بازسازی کنند؛ که ماهرترینشان کلانتری می بود و ترقی جاه و دیگران. در همین دسته منیره فرمانفرمایان با آینه‌هایش پای هندسه را به زیبایی و هنر کشاند.

از بین مدرن‌ها که به قبل راه نداشتند و تلاش در عکس تجدد محض داشتند یکی هانیبال الخاص می بود، نقاش چپی که آثارش بی ردی از سیاست نبوده است و در همین حراج کاری از اوست که شاعر نوگرا نیما یوشیج را در بین تاریکی و زندگی عکس کرده است. در همین دسته که تفکر هنری را ذیل رویدادهای جهانی و جهانی شدن می‌دیدند و می‌بینند یکی آیدین آغداشلو است که با کاری از کلاسیک‌های غربی تصویری مدرن و تصوری پست‌مدرن را بازسازی می‌کند. اگرچه او در شناسنامه کاری‌اش شمایلی اسطوره‌ای از بنیان‌گذار جمهوری اسلامی آیت‌الله‌العظمی خمینی با ذوالفقار علی بن ابی‌طالب دارد.

در بنارس سر هر کوچه چراغی ابدی روشن می بود

در بین همه این برگشت به خویشتن برگشت دو نفر آبستره (تجریدی) می بود. یکی از آنان سهراب سپهری است که معلوم نیست چرا در این روزگار آثارش قیمت‌های سرسام‌آوری می‌خورد. درخت‌های او که نه سرشاخه‌های سرسبزش معلوم است و نه ریشه‌های زخمتش، نظر همه را جلب کرده است. این تکه از جان درخت سر در عرفان شرقی دارد که از بودا تا عطار راه می‌برد و نشان دارد. اگر برای همه سایه‌سار درخت اهمیت دارد و یا برای عده‌ای ریشه‌ها، سهراب آن تنه‌ی بی‌ادعا که بار همه را بر دوش می‌کشد، عکس می‌کند. نقاشی‌های سهراب شگفت ایرانی است و بیابان‌ها و باغ‌های شهرش کاشان در آن متجلی است. او که در عرفان شرقی مستغرق است و در اشعارش در بنارس سر هر کوچه چراغی ابدی می‌بیند و در حوضچه اکنون رواقیون آب‌تنی می‌کند، برای وجود مطلق وجود و می بود راهی جز سوارشدن بر قطارهای گوناگون نمی‌بیند و در حالات و مقامات به‌جایی می‌رسد که صدای پای آب را می‌شنوند و وضو با تپش پنجره‌ها می‌گیرد.

رد حکمت نور در سبزها و طلایی‌های جعفر روحبخش

هنرمند فرد دیگر که در انتزاع ایرانی غرق است، جعفر روحبخش است با مطلق رنگ‌های ایرانی، از همه آبی‌ها و فیروزه‌ای‌ها، با کبوتران عاشق که در پنجره زندگی نشسته‌اند و وجود دارند. روحبخش نور را به‌گفتن عنصر مهم هنر و فرهنگ ایرانی در آثارش بازتاب می‌دهد. نور و خورشید که مهرِ مهرپرستان است که حافظ فرمود:

ز دوستان تو آموخت در طریقت مهر

سپیده‌دم که صبا چاک زد شعار سیاه

و یا آنجا که او گفت:

گفتم ز مِهروَرزان رسمِ وفا بیاموز

گفتا ز خوب‌رویان این کار کمتر آید

اگرچه در این حراج آثار هنرمندان فرد دیگر نیز وجود دارد اما زمان اجازه پرداخت به همه آثار اراعه شده را نمی‌دهد.

پ.ن در این حراج یکی از آثار سپهری ۲۰ تا ۲۲ میلیارد تومان قیمت‌گذاری شده و یکی از آثار فرشچیان ۷ تا ۸ میلیارد تومان و دیگر آثار نیز از ۲۰۰ میلیون تومان تا ۶ میلیارد تومان قیمت‌گذاری شده است؛ که هیچ‌کدام ارتباطی با کیفیت آثار و … ندارد یا ربط زیاد مقداری دارد و دلایل قیمت‌گذاری زیاد است و بازار در آن نقش بازی می‌کند.

۵۷۵۷