مهندسان عاشق‌پیشه و مهندسان قاتل‌پیشه » اصفهانیا

نخستین مهندسی که در اشعار شاعران فارسی‌زبان به او اشاره شده است، فرهاد است؛ همان فرهاد کوهکن عاشق شیرین! مهندسی که در برابر عشق، ناتوان از هر مهندسی، تیشه بر سر خود زد. در فرهنگ ایرانی مهندسی نماد عقلانیت است و عشق نماد قیام علیه این عقلانیت؛ فرهاد اما پارادوکسی است بین این دو.

فرهاد مهندس
اگرچه اشاره به عشق خسرو و شیرین در شاهنامه فردوسی وجود دارد، اما شخصیت فرهاد قرن‌ها بعدتر و در «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی، است که ضلع سوم این عشق می‌شود. در این داستان، فرهاد برای یادگیری مهندسی به چین می‌رود و در آن‌جا با شاپور هم‌کلاسی می‌شود. هر دو بعد از تحصیل به ایران باز می‌گردند. شاپور در دستگاه خسرو منزلتی می‌یابد؛ چیزی شبیه وزیر، اما بالاتر از آن معتمد خسرو است.

شاپور همان فردی است که مطلب‌های پنهانی خسرو را به معشوق‌اش شیرین می‌رساند. در همین مطلب بردن و آوردن‌ها است که شیرین مشکل‌اش را با او مطرح می‌کند. شیرین که خوراک مهم‌اش شیر است، بابت طویل بودن مسیر آوردن شیر به اقامتگاه او و سختی‌هایی که به همراهانش می‌دهد، دل‌دلواپس و آزرده است. به همین علت شیرین از شاپور پشتیبانی می‌خواهد. شاپور نیز مهندس فرهاد را به او معارفه می‌کند؛ تا برای شیرین سازه‌ای جهت انتقال و جمع‌آوری شیر از محل نگهداری حیوانات تا اقامتگاه او طراحی کرده و بسازد.

هست اینجا مهندس مردی استاد
جوانی نام او فرزانه فرهاد

به این ترتیب است که فرهاد نخستین بار با زیردستان‌اش به وجود شیرین پذیرفته می‌شود، و همین می‌شود نخستین نگاه فرهاد و عاشق شدن‌اش. در حقیقت فرهاد در این داستان نمادی است از عقلانیت و محاسبه، که در برابر عشق قرار می‌گیرد. خودکشی فرهاد در حقیقت از پای درآمدن عقلانیت در برابر عشق است. اما در این داستان نظامی به اراعه روایتی از راه و رسم مهندسی می‌پردازد، که فراتر از این عشق، قابل دقت است.

راه و رسم مهندسی
فرهاد که عاشق شیرین می‌شود، ناخودآگاه رقیب خسرو نیز می‌شود. به همین علت است که خسرو نقشه‌ای برای رهایی از او می‌کشد. به زبان امروزین، خسرو فریبکارانه به فرهاد پروژه‌ای بزرگ نظر می‌دهد، تا او را از شیرین دور کند. پروژه ساخت گذرگاهی است بین کوه بیستون برای حمل و نقل ساده‌تر (چیزی همانند تونل).

فرهاد در بیستون نمایش‌گر راه و رسم مهندسی می‌شود. او به‌یک‌باره به سراغ برداشتن بخشی از کوه و تشکیل راه نمی‌رود. فرهاد برای کوه، نماد طبیعت و محیط زیست، روح و حرمتی قائل است. به همین علت باید از راهی غرور و حرمت کوه (نماد طبیعت) را نگه داری کند تا کوه بابت آن‌که بخشی از آن برداشته می‌شود، دچار شرمساری (آزرم) نشود.

به همین علت فرهاد تصمیم به تشکیل دیوارنگاره‌ای (تمثال) می‌گیرد، تا اگرچه بخشی از کوه را برای راه تخریب می‌کند، اما جهت جبران، عظمتی نیز بخشیده باشد. و از دید فرهاد چه چیزی زیباتر و باشکوه‌تر از عکس شیرین است!

نخست آزرم آن کرسی نگه داشت
بر او تمثال‌های نغز بنگاشت
به تیشه صورت شیرین بر آن سنگ
چنان بر زد که مانی نقش ارژنگ

در حقیقت دیوارنگاره‌های بیستون، نماد احترام به طبیعت است.

درسی برای امروز: بازآفرینی
مهندسی در فهمیدن امروزین، همان مداخله در طبیعت است. نگاه «ساخت‌وسازی»، فاجعه‌هایی همانند سدسازی‌ها و مطرح‌های انتقال آب را در ایران امروز رقم زده است. مطرح‌هایی همانند انتقال آب از دریای عمان و خزر نمادهای بزرگ بی‌کفایتی، تجاوزگری به طبیعت و حکمرانی نادرست در دهه‌های آینده خواهند شد. آیندگان ما به ریشخند و تحقیر ما بابت آن حماقت‌ها خواهند پرداخت.

ما در همه ابعاد نیاز به بازاندیشی داریم، از جمله در مهندسی. ما نیازمند نگاه مهندسان عاشق‌پیشه هستیم. آنان که برای کوه حرمت قائل بودند و برای انسان و برای عشق.

رابطه مهندسی و محیط زیست، را گاه در ۳R مدل‌سازی می‌کنند: بازیافت (Recycle)، افت مصرف (Reduce) و بازاستفاده (Reuse)

اما نگاه مدرن‌تری با نام بازآفرینی (Regeneration) نیز امروزه اراعه می‌شود: به معنی بخشیدن چیزی به طبیعت در ازاء مصرف آن.

در این نگاه است که اگر کارخانه‌ای به ناچار کربن تشکیل می‌کند، در ازاء آن با کاشت درخت‌هایی جبران می‌کند. اما در نگاه نظامی طبیعت فراتر از منبع روح و عظمت نیز دارد و فرهاد با دیوارنگاره‌های بیستون، جبران‌کننده برداشتن بخشی از کوه برای گذرگاه است.

فرهاد نخستین مهندس تاریخ استعاره‌ای و اسطوره‌ای ایران، عاشقانه به جهان می‌نگرد، عاشقانه به کوه و طبیعت دل می‌بندد. فرهاد، نماد مهندس است، فردی که عقلانیت را با عشق پیوند می‌زند، و ترسی ندارد از آن‌که در این راه خود و عقلانیت را در پای عشق (چه شیرین باشد، چه طبیعت) قربانی کند.

۲۱۶۲۱۶