نقد فیلم علت مرگ: نامعلوم_اصفهانیا

دیروز سپس از سال ها، به نظر دوستی، تصمیم گرفتیم برای تماشای فیلم «علت مرگ: نامعلوم» به سینما برویم. موزه سینمای باغ فردوس را انتخاب کردیم و سپس از تهیه بلیت به آنجا رفتیم. سالن کوچکی می بود و کمتر از ۲۰ نفر در آن سانس به تماشای فیلم نشستیم. دوستم چند روز پیش تر، در اکران خصوصی، همراه با برخی از عوامل فیلم و تعدادی از ستارگان سینما، این فیلم را دیده می بود اما آنقدر تحت تاثییر قرار گرفته می بود که تصمیم گرفت در کنار من، یک بار دیگر فیلم را ببیند. برای تمجید دوستم از آن، با خوش بینی به تماشای این فیلم نشستیم!

از همان ابتدای فیلم اشکار می بود این یکی با فیلم های تجاری، سفارشی و یقیناً کمدی های عمدتاً سخیف سال های تازه سینمای ایران با آن فروش های فراتر از ۱۰۰ و ۲۰۰ میلیارد متفاوت است و اکنون که به گفتن یک مخاطب ساده می خواهم در رابطه این فیلم بنویسم. تا این مدت روایتی که دیشب دیدم رهایم نمی کند. چه مقدار واقعی؟! چه مقدار روایت زندگی این روزهای خودمان می بود؟! چه مقدار همانند حالت جاری جامعه و چه مقدار تاریک و یقیناً تامل برانگیز؟!

اول از همه بگویم که فیلم علت مرگ: نامعلوم نزدیک به ۴ سال توقیف می بود و علیرغم پیروزی هایش در جشنواره های خارجی، به دلایلی که سپس از تماشای فیلم کاملاً برایم قابل فهمیدن می بود، اجازه اکران نیافت و به تازگی مجوز انتشار کردن گرفته است. اما در زمانه ای که سینمای جدا گانه و اجتماعی واقع گرایانه و هنری در ایران به حاشیه رفته، کاملاً قابل فهمیدن می بود که تعداد تماشاگران این فیلم به اندازه کسری از تماشاگران فیلم های کمدی پرفروش و در حال اکران این روزها نیست و چه مقدار مایه تاسف!

قصه ای ساده اما پیچیده در مفهوم

فیلم علت مرگ: نامعلوم یک روایت جاده ای از گروهی مسافران در شهداد، کرمان است که سوار یک ون اسقاطی می شوند و هر یک داستان و مقصد خود را دارد. هر یک به علت خاصی در کرمان است و تصمیم ترک شهر را دارد. اما مرگ یکی از مسافران به ناگاه همه چیز را تحول می دهد. از این لحظه، فیلم به جای پرداختن به معما یا ماجرای جنایی، بر روابط بین شخصیت‌ها و عکس العمل‌های انسانی‌شان تمرکز می‌کند. تصمیمات اخلاقی مسافران، کم کم از پرده ابهام بیرون می‌آیند و شخصیت‌ها در برابر وسوسه‌هایی قرار می‌گیرند که احتمالا هر انسانی در شرایط شبیه با آن مواجه شود.

روایتی جاده‌ای با فضایی تاریک

احتمالا سخن بگویید کردن در رابطه علت مرگ: نامعلوم ساخته علی زرنگار (بر پایه سناریویی نوشته خودش) بدون اسپویل کردن بخشی از داستان، مقداری سخت باشد چون سکانس به سکانس فیلم، نقدهایی اجتماعی و یادآوری هایی ترسناک دارد. فیلم آنقدر پرتعلیق و غرق کننده است که هر مخاطبی با هر سلیقه ای، غیر از اکشن و کمدی، را به شدت با خود همراه می کند. فضای فیلم از همان ابتدا تیره و تار است، همه چیز بوی درماندگی، خستگی، استیصال و انسان هایی در اغاز خرد شدن می دهد. این حس درماندگی چنان بر فضای فیلم مستولی است که خود به کاراکتر مهم داستان تبدیل می شود و بیشتر از هر یک از کاراکترها در کانون داستان قرار می گیرد.

صورت های عبوس و اصلاح نشده مردان، لباس های شلخته و قدیمی، دیالوگ های نیشدار و جاده ای در میانه برهوت و حتی آن ون زوار در رفته هم همه انها از استیصال می گویند. زرنگار نه تنها داستانی روایت می‌کند، بلکه فضایی خلق می‌کند که در آن حتی اشیاء بی‌جان نیز در خدمت قصه می باشند. فیلم به شدت خوش ساخت، با نویسندگی بی نقص و یقیناً بازی های تحسین برانگیز است. مسافران هر یک مشکلات خاص خودشان را دارند اما علیرغم تفاوت های شغلی و پیشینه ای، در یک نقطه با هم اشتراک دارند و آن این که به شدت به پول نیاز دارند.

همین نوشته علتمی شود که اصول اخلاقی شان به چالش کشیده شده و هر کدام (احتمالا به جز یک نفرشان) دیر یا سریع دست به انتحاری اخلاقی بزنند که زمان ها برای دست زدن به آن تعلل می کردند، هر یک دیر یا سریع در روبه رو یک وسوسه که قسمت بسیاری از مشکلاتشان را حل می کند (اما به قیمت زیر پا گذاشتن اصول اخلاقی شان) تسلیم می شوند، به هم تهمت می زنند، با هم دچار می شوند و تلاش می کنند یکدیگر را برای اشکار کردن همدستی در این عمل خلاف اخلاق قانع کنند. در ابتدا در لفافه و با شرم و حیا تلاش می کنند منظورشان را بفهمانند یا حتی، سخن دلشان را از زبان دیگران بشنوند بدون این که خودشان را در مظان تهمت این چنین تصمیم غیراخلاقی قرار دهند. اما در آخر همه نقاب ها از چهره می افتد و اشکار می شود که اخلاق هم در روبه رو فقر و تنگدستی تسلیم می شود.

مطلب اخلاقی و شخصیت های خاکستری

 اگر چه تقریباً هیچ شخصیت قهرمان یا تماماً مثبتی در داستان وجود ندارد و همه شخصیت ها به نحوی خاکستری می باشند، اما این نوشته علتنمی شود با آن ها همذات پنداری نکرد، از آنجایی که فیلمنامه دقیق زرنگار و کارگردانی بی نقص او، علتمی شود هر لحظه خودمان را جای شخصیت ها قرار دهیم و حتی بعضی اوقات اوقات از این همه تردید کلافه شده و با خود بگوییم چرا سخن دلشان را نمی زنند،‌چرا انقدر دست دست می کنند! این حس، به شکلی خیره‌کننده، به شخصیت مهم داستان بدل می‌شود و به طوری با تماشاگر همراه می‌گردد که انگار خود او نیز یکی از مسافران این ون است. تعلیق در سراسر فیلم موج می زند، زیر پوستتان می رود و یقیناً آزارتان می دهد. به نظر می رسد همه شخصیت ها در زندگی شخصی شان انسان هایی اخلاق مدار و شریف می باشند اما مشکلات مالی علتشده برای انجام یک کار غیراخلاقی به اشتراک برسند، تصمیمی که چیزی خلاف آن برای هر کدام از ما در موقعیتی شبیه، کاملاً غیر محتمل است.

در همه این تاریکی و درماندگی و ابهام اخلاقی، مکالمه ها و سوال و جواب های اسماعیل و ناصر تنها جایی است که مقداری مخاطب را از فضای سیاه داستان جدا کرده و برای ثانیه ای می خنداند اما این خنده های هیستریک مختصر است چرا که این دیالوگ ها هم زیرپوستی تکان دهنده و تلخ است. یکی به علت فقر و زندگی در یک شهرستان دورافتاده در کرمان اطلاعات مقداری دارد و فرد دیگر کارمندی تهرانی است که گاه این ناآگاهی قابل فهمیدن را به تمسخر می گیرد. بدین ترتیب حتی کمدی داستان نیز عمیقاً سیاه و نقادانه است.

اما در لحظه ای که جسد را دفن می کنند، به یکباره شخصیت ها خودِ واقعی شان را نشان می دهند، خرد می شوند، نقابشان می افتد و اشک از چشمشان سرازیر می شود، حتی شخصیت احمد با بازی بانیپال شومون که هم برای ظاهرش، هم زندانی بودنش و هم آنچه که در طول فیلم از او به گفتن یک شخصیت قوی، مردانه و مستحکم و یقیناً اخلاق مدار و مسئله بین می بینیم، اصلاً انتظارش را نداریم که اشک بریزد. همه شرمنده اند و گریه می کنند اما نمی توانند از پول بادآورده ای که مشکلاتشان را حل می کند بگذرند چون فکر می کنند با این کار حق فردی ضایع نمی شود اما این همه واقعیتی نیست که آن ها از آن خبر دارند. در نهایت پسری که برای فعالیت های سیاسی، همراه با دوست دخترش در حال فرار است از این جمع جدا می شود و تنها فردی است که علیرغم مشکلات مالی، در برابر وسوسه ای که دیگران را تسلیم می کند، مقاوم می ماند اما دوست دخترش نیز از این وسوسه در امان نیست و بهایش را می پردازد.

سکانس پایانی فیلم، شاهکار فیلم زرنگار است، جایی که شخصیت های مهم داستان از هویت واقعی مرد مرده مطلع شده و با زن باردار و فرزندش روبرو می شوند. چهره دلواپس و غمزده زن بلوچ که تا این مدت انتظار می کشد، با چهره بهت زده و مستاصل شخصیت های مهم فیلم همراه می شود که بالاخره با عواقب تصمیمشان روبه رو می شوند و چه آخر تاریک و تکان دهنده ای! زرنگار در این فیلم می گوید که همه ما در یک کشتی نشسته ایم و تا هنگامی کفش فردی را نپوشیده ایم در رابطه نحوه راه رفتنش قضاوت نکنیم و یقیناً این که زیر پا گذاشتن اخلاق، عواقب غیرمنتظره ای دارد.

اینجا خبری از شخصیت منفی نیست و حتی شخصیت ناصر با بازی علیرضا ثانی فر که سریعتر از همه وسوسه شده و بی پرده می گوید بهتر است پول را بردارند، شخصیتی که برای مدتی تحملش برای مخاطب سخت است و شاخصه های یک شخصیت منفی را دارد، در پرده سوم فیلم به شخصیتی قابل فهمیدن تبدیل می شود و فاصله او از لحاظ مقبولیت اخلاقی با دیگر شخصیت ها به مقدار ناچیزی می رسد. شخصیت زن ناشنوا نیز که به نوعی قطب نمای اخلاقی شخصیت ها است، دستکم برای مدتی به این وسوسه تن می دهد و از دایره معصومیت خارج می شود.

بدون شک با تماشای این فیلم به یاد اتفاقات شبیهی در زندگی خودمان می افتیم، زمان هایی که ناچار بودیم همانند شخصیت های فیلم تصمیمی سخت و غیراخلاقی بگیریم و در آخر اشکار می شود که همه قربانی هستیم و این بازی برنده ای ندارد. این همه درگیری و نزاع و تهمت زدن برای هیچ می بود. همه بازنده ایم!

بازی‌های بی‌نظیر در فیلمی بدون قهرمان

در رابطه بازیگران و بازی هایشان هم باید او گفت که علت مرگ: نامعلوم ستاره ندارد (خوشبختانه). زرنگار با دوری از ستاره‌سازی، فضایی واقع‌گرایانه خلق کرده که در آن هیچ‌کدام از شخصیت‌ها تماماً منفی نیستند. انگار هیچ کدام بازی نمی کنند، گویی مشغول تماشای یک مستند هستید که در آن زندگی واقعی شخصیت ها روایت می شود. اگر چه بانیپال شومون مشهورترین بازیگر فیلم است و می توان به نحوی او را شخصیت مهم فیلم دانست اما شخصاً ستاره این فیلم و بهترین نقش آفرینی آن را متعلق به ندا جبرائیلی در نقش بهار می دانم، بازیگری که انگار این نقش را زیسته، می توان به وضوح استرس و اضطراب را در سخن ها و حرکاتش دید، لمس کرد و برایش دل سوزاند. عشق عمیق او به پیمان کاملاً پیداست و تلاشی که برای قانع کردن پیمان در موارد گوناگون می کند، مخاطب را سر ذوق می آورد. او تلاش می کند خوددار باشد، اضطرابش را کنترل نماید، سخن ها و خواسته هایش را سرکوب کند، تنها برای این که به عشقش بهانه ای برای جدایی ندهد. عشق بهار به پیمان احتمالا تنها مسئله امیدوار کننده داستان باشد (در کنار عشق راننده به زن ناشنوا) که یقیناً آن هم در آخر همانند همه تصورات دیگرمان به یاس تبدیل می شود.

«علت مرگ: نامعلوم»؛ اثری برای تفکر در ابهامات اخلاق مداری

«علت مرگ: نامعلوم» فیلمی است که شما را از همان لحظه نخست به دنیای تاریک و واقعی خود می‌کشاند؛ فیلمی که نه تنها مخاطب را با روایتی پرتعلیق و تکان‌دهنده روبه رو می‌کند، بلکه از دل آن، آینه‌ای از زندگی امروز جامعه به نمایش می‌گذارد. این تاثییر نه تنها از کلیشه‌های سینمای تجاری فاصله می‌گیرد، بلکه تماشاگر را به سفری درونی دعوت می‌کند، سفری که در آن اصول اخلاقی، استیصال و تناقض‌های انسانی به شکلی بی‌پرده به چالش کشیده خواهد شد. زرنگار با ظرافت، این نوشته را به چالش می‌کشد که آیا در شرایط بحرانی، قضاوت درمورد تصمیمات دیگران امکان پذیر؟ فیلم به ما یادآوری می‌کند که همه ما امکان پذیر در موقعیت‌های شبیه، تصمیمات غیرمنتظره و حتی غیراخلاقی بگیریم.

اگر از فیلم های کمدی، سطحی و تجاری سال های تازه سینمای ایران خسته شده اید و می خواهید تماشاگر روایتی واقعی از زندگی این روزهایمان باشید، تماشای فیلم علت مرگ: نامعلوم را پیشنهاد می کنم، فیلمی که انگار تکه ای از زندگی واقعی مردان و زنان اطرافمان است، فیلمی که حاشیه نمی رود و مستقیماً حرفی که زیاد فیلم های اجتماعی دیگر با لکنت می خواهند بگویند را بدون شعاری بودن، گفتن می کند. باید به زرنگار و دیگر عوامل فیلم برای شاهکاری که خلق کرده اند تبریک او گفت. اگر چه علت مرگ: نامعلوم بی نقص نیست اما یکی از معدود فیلم های سال های تازه سینمای ایران است که سخن هایی برای گفتن به گفتن یک تاثییر هنری دارد. به قول خود زرنگار، «فیلمِ اجتماعی، روایتگرِ روزگاری‌ست که بر مردمان می‌رود و علت مرگ: نامعلوم یک فیلمِ اجتماعی‌ست که وفادارانه به حقیقت می‌پردازد.»