انحصارزدایی دسترسی، با دیجیتال‌سازی اسناد تاریخی

رها کیوان: مدرس دانشگاه و عضو ایکوموس ایران معتقد است، دیجیتال‌سازی اسناد و عکس‌های تاریخی توسط موزه تاریخ شهرداری اصفهان از دسترسی به این اسناد انحصارزدایی کرده و پشتیبانی می‌کند بحران مستندسازی کم‌کم از بین بردن شود. 

دکتر شعله وحدت‌پور درمورد اهمیت پروژه دیجیتال‌سازی اسناد و عکس‌های تاریخی که از سوی موزه تاریخ شهرداری اصفهان اغاز شده، اظهار کرد: یکی از با اهمیت ترین ابعاد این عمل، جنبه آموزشی آن است. منظور از این آموزش الزاما آموزش به دانشجویان و دانش‌آموختگان رشته‌های تاریخ، معماری، شهرسازی و … نیست، بلکه قرار است داستان یک شهر به درستی برای همه سنین از کودکان تا بزرگسالان روایت شود و به جای این که مدام به مخاطب بگوییم «فکر کن در یک مکان از شهر این چنین بنایی وجود داشته یا این چنین شخصیتی زندگی می‌کرده است» یا «سیمای اصفهان قدیم به این شکل بوده است»، می‌توانیم منظر فرهنگی قبل اصفهان درمورد بناها، اشخاص و آداب و رسوم را در قالب این اسناد و عکس‌های دیجیتالی‌شده به مخاطبان اراعه کنیم و به آن‌ها درمورد قبل شهر آموزش و آگاهی دهیم. او «احیای فرهنگی» را جنبه فرد دیگر از این عمل دانست و افزود: میراث اصفهان با برتری میراث ناملموس و سپس ملموس با این پروژه معارفه می‌شود و بازنمایی ریشه‌ها و داشته‌های اصفهان حس تعلق به شهر را در شهروندان بیدار می‌کند. از طرف دیگر با شنیدن کلمه «احیا» ذهن مخاطب ایرانی بلافاصله معطوف به کالبد می‌شود، اما در اسناد تازه یونسکو و ایکوموس(شورای بین المللی ابنیه و محوطه های تاریخی)، مرمت واژه‌ای زیاد گسترده و شامل میراث ملموس و ناملموس است؛ به این علت وقتی که این روایتگری همراه با آموزش و تشکیل حس تعلق در شهروندان اتفاق بیفتد، می‌توان از نسل جاری انتظار داشت احیای این سنت‌ها را اغاز کند. برای مثال یاد می‌گیرد حرمت آثار تاریخی را نگه دارد یا خانه پدری خود را تخریب نکند یا از وندالیسم فرهنگی خودداری کند. این چنین ماموریت حفاظت از این میراث فرهنگی هم در حوزه کالبد و هم در حوزه آداب و رسوم کم‌کم از دوش اداره میراث فرهنگی و شهرداری برداشته می‌شود و بر مسئولیت مردم قرار می‌گیرد.

الزام رویدادآفرینی برای احیای سنت‌ها

به حرف های این مدرس دانشگاه، به جز سنت شب یلدا و نوروز و مراسم‌هایی چون محرم و اربعین که زیاد پرشور برگزار می‌شود، در طول سال به دیگر مناسبت‌هایی که داشته‌ایم توجهی نمی‌شود. پاسداشت برخی از این سنت‌ها به اقلیت‌ها محدود شده، در صورتی که اگر در این حوزه «رویدادآفرینی» شود، اتفاقات خوبی می‌افتد.

وحدت‌پور در ادامه گفت: چند سالی است اقشار گوناگون جامعه همزمان با کریسمس به سایت تاریخی جلفا جذب خواهد شد که اتفاق زیاد زیبایی است، چون مردم به‌واسطه همین اسناد و عکس‌های تاریخی به قبل پیوند داده شده و به بازآفرینی این رسوم تمایل اشکار کرده‌اند. احتمالا سال قبل بخشی از مردم از چگونگی وجود در یک اتفاقات اختصاصی به مسیحیان ناآگاه بودند و برخی اتفاقات نامبارک پیش آمد، اما با خبر‌رسانی و آگاه‌سازی که صورت گرفت، در سال جاری این وجود زیاد پرشکوه می بود و مردم با ادیان و نگرش‌های گوناگون با کیفیت بالاتری از آن منفعت گیری کردند. درمورد شب یلدا نیز به همین شکل است و وقتی که مردم آن را در عکس‌های تاریخی می‌بینند، شیفته این رسوم خواهد شد. او او گفت: علت این که چند سالی است گروهی از مردم به نمای رومی تمایل اشکار کرده‌اند، این است که حس اصالت و باشکوه بودن تشکیل می‌کند، درحالی‌که اگر از طریق عکس‌های تاریخی با اصالت تاریخی بناهای ایرانی آشنا شوند و دسترسی به این اسناد و تصاویر به قشر خاصی منحصر نباشد، کم‌کم تلاش می‌کنند از آن در ساختمان محل سکونت خود منفعت گیری کنند.

تاریخ متعلق به همه انسان‌ها است

عضو ایکوموس ایران از بین بردن انحصار از دسترسی به اسناد و عکس‌های تاریخی را یکی از نتایج مثبت این عمل موزه تاریخ شهرداری اصفهان دانست و تصریح کرد: در واقع این مطلب مخابره می‌شود که تاریخ متعلق به همه انسان‌ها است. نمی‌توان از کودکان، نوجوانان و جوانان انتظار داشت از این حقیقت که وقتی خیابان چهارباغ اصفهان به‌واسطه کارخانه‌های متعدد نساجی لقب منچستر ایران را گرفته می بود، خبر داشته باشند چون هیچ ناظر تاریخی از آن نمی‌بیند، اما وقتی که این عکس‌های تاریخی نه‌تنها به طور اسناد آرشیوشده بلکه به شکل‌های گوناگون از جمله فیلم، بازی، اپلیکیشن و لگو در معرض دید آن‌ها قرار گیرد با قبل تاریخی شهر ربط اشکار می‌کنند. وحدت‌پور درمورد مخاطبان اسناد و عکس‌های تاریخی دیجیتال‌سازی‌شده، افزود: تا نزدیک به سال ۲۰۰۳ گسترش پایدار دارای سه مولفه محیط زیست، اقتصاد و اجتماع می بود، اما از آن سال به سپس «میراث جوامع» به‌گفتن رکن چهارم گسترش پایدار نقل شد که متأسفانه تا این مدت در کشورمان به‌روزرسانی نشده است. بر این مبنا، جوامع محلی و بومی نخستین پاسدار میراث فرهنگی یک جامعه می باشند. به این علت همه مردم مخاطبان این اسناد و عکس‌ها خواهند می بود، نه فقط یک گروه خاص از متخصصان. در دنیا نیز حفاظت از میراث به مردم و NGOها سپرده شده است و دانش‌آموزان از سنین مدرسه با میراث و داشته‌های فرهنگی خود آشنا خواهد شد.   او متخصصان معماری، باستان‌شناسی، شهرسازی و مرمت و احیای بناهای تاریخی را مخاطبان تخصصی این اسناد و تصاویر دانست و پافشاری کرد حتی طراحان لباس، ظروف و مبلمان نیز می‌توانند از این تصاویر الهام بگیرند.

بحران مستندسازی تاریخی در ایران

پژوهشگر دکترای مرمت و احیای بافت و بنا‌های تاریخی دانشگاه علم و صنعت با گفتن این که موزه تاریخ شهرداری با جمع‌آوری و دیجیتال‌سازی این اسناد و تصاویر به‌صورت متمرکز دست به کار بزرگی زده، در ادامه گفت: این اسناد و تصاویر در اصفهان به‌صورت پراکنده در اختیار قسمت‌های گوناگون بوده و حتی تعداد بسیاری در اختیار تهران است؛ به این علت دسترسی به آن‌ها حتی برای متخصصان نیز دشوار است. در پروژه بازآفرینی سردر باغ زرشک، با دیدن یک عکس از این مکان در یک مجله خارجی، مقاله خود را مجددا تکمیل و ارسال کردم و این روال جهت اتلاف زمان، بودجه و انرژی من شد، چون من در اصفهان به علت نقص اسناد به این چنین تصویری دسترسی نداشتم، درحالی‌که نویسنده خارجی در سفر به ایران به این عکس دسترسی اشکار کرده می بود. در کل دسترسی به تصاویر و اسنادی که در اختیار ارگان‌ها و قسمت‌های گوناگون است به گرفتن چندین مجوز و دوندگی زیاد نیاز دارد و پژوهشگر ایرانی به جایی می‌رسد که خسته می‌شود و پیگیری را رها می‌کند. اکنون در ایران دچار بحران مستندسازی هستیم، به این علت تجمیع و دیجیتال‌سازی به پژوهشگران اجازه مستندسازی تاریخ را می‌دهد.

وحدت‌پور با گفتن این که اسناد و تصاویر تاریخی شناسنامه فرهنگی یک جامعه است، اظهار کرد: روی اسناد تاریخی بسیاری کار کرده‌ام و اگر به یک سند در خارج از سرزمین نیاز داشته باشم، به‌راحتی و با ارسال ایمیل هرچه سند درمورد آن نوشته بخواهم در اختیار من می‌گذارند، اما در کشورمان زمان بسیاری از یک پژوهشگر تلف می‌شود.

کاربرد زیاد اسناد و تصاویر تاریخی برای مدیران شهری

او با گفتن این که این اسناد و تصاویر به مدیران شهری پشتیبانی می‌کند در پروژه‌های بازآفرینی دچار بحران نشوند، او گفت: عمل های مدیران شهری در پروژه‌هایی همانند میدان امام علی‌(ع)، چهارباغ و برخی عمل های مرمتی زیرسوال رفت و عوارض آن‌ها کم‌کم نمایان شد، چون نباید فقط به کالبد دقت کرد. اگر یک مدیر بر پایه اسناد، نقشه‌ها و تصاویر تاریخی به احیای بافت تاریخی دست بزند، برای مثال به جواب این سوال می‌رسد که آیا صرف این که در قبل در محل میدان امام علی‌(ع) یک میدان وجود داشته، به معنی مطلوب بودن این پروژه است و اصلا لزومی دارد در زمان جاری میدانی در این مکان وجود داشته باشد یا مشکلات را زیاد تر می‌کند؟

پروژه چهارباغ با وجود برخی نارسائی‌ها پروژه‌ای موفق است، اما فاز اول میدان امام علی‌(ع) موفق نبوده است، سپس پیشخوان را اضافه کردند و با وجود جراحی‌های متعدد بافت تاریخی، باز هم مشکلات به دلایل گوناگون از بین بردن نشده است. به حرف های این مدرس دانشگاه، تاریخ را نمی‌خوانیم که فقط یک کالبد تشکیل کنیم، بلکه می‌خوانیم تا توانایی گذشتگان را دریابیم. وحدت‌پور در ادامه گفت: شاه‌ عباس میدان نقش‌جهان را در جای مناسبی ساخته و اندام‌های کالبدی آن کامل بوده، بعد این میدان چند صد سال است جواب می‌دهد، اما این که بخواهیم یک میدان سلجوقی را بازآفرینی کنیم و پاسخی از این همه عمل که تا بحال انجام شده، دریافت نکنیم مشخص می کند به تاریخ به درستی نگاه نکرده‌ایم. از طرف دیگر گذر کمر زرین با اکتشافاتی که اتفاقی در آن رقم خورد، وجهه تاریخی و هویتی شهر را ارتقا داد؛ به این علت مدیران شهری نباید به طور سلیقه‌ای داخل این حوزه شوند.