رد بولدوزر بر حافظه تاریخی اصفهان

اصفهان، شهری باستانی که قرن‌ها به گفتن قلب فرهنگ و هنر ایران شناخته شده، این روزها ناظر یکی از تلخ‌ترین و پرسروصداترین رخدادهای میراثی خود است. تخریب ناگهانی و شبانه بخشی از لایه‌های مورد قیمت دوره سلجوقی در عرصه تاریخی کمرزرین، آن هم با بولدوزر و کامیون، موضوعی نیست که بتوان به‌سادگی از کنار آن گذشت. این اتفاق نه‌تنها لایه‌هایی از هویت تاریخی شهر را در تاریکی شب با خاک یکسان کرد، بلکه بحران عمیق‌تری را آشکار ساخت: تعارض آشکار بین گسترش‌ تجاری بی‌ضابطه و صیانت از میراث فرهنگی در شهری که مدعی گردشگری جهانی است و می‌خواهد در سال‌های اینده به هاب گردشگری سرزمین تبدیل شود.

ماجرا از کجا اغاز شد؟

کمرزرین، محوطه‌ای در مجاورت مسجد تاریخی کمرزرین، یکی از نقاط حساس باستان‌شناسی در بافت مرکزی اصفهان به‌شمار می‌رود. این مسجد خود اثری مورد قیمت از دوره دیلمی و سلجوقی است که در دوره‌های سپس بازسازی شده، اما فضاهای الحاقی آن به‌صورت زیرزمینی در سمت روبرو امتداد یافته و حاوی لایه‌های تاریخی باارزشی است.

علی شجاعی، مسئول کاوش‌های باستان‌شناسی گذر کمرزرین، می‌گوید مطالعات ژئوفیزیکی قبل در محل به درستی نشان داده می بود که زیر آسفالت جاری، باقی مانده معماری مورد قیمت از دوره سلجوقی و حتی پیش‌تر وجود دارد. همین شواهد علتشد اداره‌کل میراث فرهنگی و شهرداری منطقه ۳ بر سر یک توافق رسمی به نتیجه برسند: خاک‌برداری حداکثر تا عمق سه متر فقطً برای تسهیل دسترسی به یک مجتمع تجاری (پروژه طلا)، و فقط به شرط توقف سریع عملیات در صورت مشاهده آثار تاریخی و ادامه کار تنها بعد از اخذ مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی.

توافقی که شبانه نقض شد

اما این توافق به شکلی شگفت و سوال‌برانگیز، در نیمه‌شب نقض شد. در ساعات ابتدایی بامداد شنبه، بدون هیچ‌گونه هماهنگی و مجوز، چند کامیون و دست‌کم دو بیل مکانیکی داخل این عرصه تاریخی شدند. مقصد اشکار می بود: انجام خاک‌برداری سریع، بی‌سروصدا و دور از چشم باستان‌شناسان و افکار عمومی. کاری که به حرف های شجاعی «هیچ سابقه‌ای از وجود این چنین ماشین‌آلاتی در این پروژه نداشت» و نشانگر تصمیمی هماهنگ و از پیش طراحی‌شده می بود. او این عمل را «فاجعه حمام خسروآغا به‌شکل فرد دیگر» توصیف کرد؛ اشاره به یکی از تلخ‌ترین تخریب‌های میراثی دهه‌های تازه اصفهان.

دستگاه میراث فرهنگی، به‌محض خبر، داخل عمل شد و توانست مانع ادامه عملیات شود، اما آن‌طور که گزارش‌های اولیه می‌گویند، قسمت بسیاری از لایه‌های باستانی در همان ساعات اولیه با خاک یکسان شده می بود. شدت صدمه تا این مدت به‌طور دقیق برآورد نشده، اما مسئولان میراث پافشاری دارند که این آثار به‌واسطه قدمت‌شان (دوره‌های دیلمی، سلجوقی، ایلخانی و حتی پیش‌تر) از قیمت بی‌بدیل علمی و تاریخی برخوردار بوده‌اند.

عکس العمل رسمی میراث فرهنگی

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، وقوع تخلف شبانه را قبول کرد و از پیگیری قضائی خبر داد. او با اشاره به توافق قبلی با شهرداری برای انجام کاوش‌های کنترل‌شده و علمی، پافشاری کرد: «پافشاری شده می بود که در برخی نقاط، عملیات به‌صورت دستی و با حساسیت اختصاصی انجام شود و تحت هیچ شرایطی از ماشین‌آلات سنگین منفعت گیری نشود. متأسفانه این شروط زیر پا گذاشته شد.»

کرم‌زاده به صراحت از این عمل به گفتن «جرم» یاد کرد و افزود: «حتی اگر حفاری صورت نگرفته باشد، صرف عمل برای حفاری یا ورود ماشین‌آلات در ادبیات حقوقی میراث فرهنگی جرم برداشت می‌شود.» او این چنین با اشاره به قیمت این محدوده، آن را از حساس‌ترین نقاط باستان‌شناسی در مرکز اصفهان دانست و یادآور شد که آثار این منطقه به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد.

تعارض آشکار در مدیریت شهری

این رخداد یک‌بار دیگر تناقض بزرگ در شعارها و عمل مدیریت شهری اصفهان را آشکار کرد. از یک سو، شهرداری اصفهان گسترش گردشگری را جزو برتری‌های مهم خود معارفه می‌کند و شعار «شهر گردشگرمحور» سر می‌دهد. از نظر دیگر درست در دل بافت تاریخی ثبت‌شده شهر، ماشین‌آلات سنگین در نیمه‌شب داخل عرصه‌ای با قیمت جهانی خواهد شد و لایه‌های باستانی را نابود می‌کنند، فقطً برای آنکه پاساژی مدرن، دسترسی بهتری اشکار کند. آنگاه تنها روح الله ابوطالبی،  مدیر منطقه ۳ این اظهار نظر را دارد که پیمانکاران بسیاری در این منطقه برای انجام فعالیت‌های عمرانی با شهرداری قرارداد دارند اما در جریان این که پیمانکاران روزانه از چه تجهیزاتی منفعت گیری می کنند، نیستیم.

او در ادامه حرف های با دقت به باستانی بودن منطقه و گمان کشف اشیا تاریخی، باستان‌شناس ناظر زیر نظر شهرداری به طور روزانه فعالیت‌ها را رصد می‌کند و هرگونه کنش مشکوک به میراث فرهنگی استان اصفهان خبر داده می شود.

این حرکت دوگانه، پرسشی جدی درمورد نگاه مدیریت شهری به مقوله میراث فرهنگی به‌وجود می‌آورد: آیا میراث فرهنگی واقعاً به‌گفتن یک اندوخته هویتی و اقتصادی طویل مدت برای شهر دیده می‌شود؟ یا مانعی مزاحم بر سر راه سوداگری و ساخت‌وسازهای بی‌برنامه؟  احتمالا به حرف های شجاعی در بدنه مدیریت شهری تا این مدت می باشند افرادی که حاضرند به بهای از بین بردن قبل این شهر، پروژه‌های تجاری و منافع شخصی را پیش ببرند.

توانایی‌ای تکراری؛ زخم‌های قدیمی اصفهان

تخریب شبانه در عرصه‌های تاریخی اصفهان اولین بار نیست که اتفاق می‌افتد. ماجرای حمام خسروآغا، تخریب خانه شکری و چند خانه دیگر در بافت تاریخی اصفهان، صدمه‌های ناشی از احداث زیرگذر میدان امام علی و پروژه‌های شبیه در دهه‌های قبل همه انها مشخص می کند که در نبوده است سازوکار نظارتی قوی و فرهنگ احترام به میراث، گسترش شهری می‌تواند به ابزاری برای نابودی تاریخ بدل شود.

مسئله دردناک اینجاست که تعداد بسیاری از این تخریب‌ها زیر پرچم «پیشرفت» و «گسترش» توجیه شده‌اند؛ اما توانایی جهانی به درستی ثابت کرده که گسترش پایدار، تنها در صورتی محقق می‌شود که به هویت تاریخی و فرهنگی احترام گذاشته شود. اصفهان، با سابقه ثبت جهانی و میراث یونسکو، نباید میدان آزمون و خطای پروژه‌های بی‌ضابطه باشد.

الزام شفافیت و پاسخگویی

یکی از زوایای دلواپس‌کننده این ماجرا، انجام عملیات در تاریکی شب و بدون خبر نهادهای مسئول است. شجاعی پافشاری کرده که دوربین‌های مداربسته در محل فعال بوده‌اند و قطعاً رفت‌وآمد ماشین‌آلات به ثبت رسیده است. این سوال جدی نقل است که چه افرادی، با چه اهدافی و با چه سطحی از هماهنگی این عمل را برنامه‌ریزی کردند؟ شهردار منطقه، پیمانکار و هر مقام دخیل در این ماجرا باید به‌طور علنی و شفاف پاسخگو باشند.

این چنین، مدیرکل میراث فرهنگی استان وعده داده که «به‌صورت کیفری» از افراد دست‌اندرکار شکایت خواهد شد. تحقق این وعده و پیگیری قضائی واقعی، می‌تواند آزمونی برای عزم نهادهای مسئول در حفاظت از میراث فرهنگی باشد. اگر این چنین تخلفی بدون مجازات بماند، مطلب خطرناکی به دیگر پروژه‌ها و مجریان شهری خواهد داد: که می‌توان به‌سادگی، در سکوت شب، آثار ملی را با خاک یکسان کرد و فردا صبح از گسترش و گردشگری سخن او گفت.

میراث فرهنگی؛ اندوخته ملی، نه مانع گسترش

در شرایطی که سرزمین با مشکلاتهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کند، نگه داری هویت ملی و فرهنگی اهمیتی دوچندان دارد. آثار تاریخی، نه‌فقط باقی مانده سنگ و آجر، بلکه اندوخته‌ای برای نسل‌های آینده، منبع هویت جمعی و عاملی برای جذب گردشگری پایدارند. تخریب شبانه بخشی از محوطه کمرزرین، زنگ خطری جدی است که مشخص می کند تا این مدت نگاه ابزاری و مختصر‌زمان بر تصمیمات شهری سنگینی می‌کند.

احتمالا زمان آن رسیده باشد که مدیریت شهری اصفهان، شورای شهر، استانداری و نهادهای ملی به‌طور جدی بازنگری کنند که «گسترش» را چطور تعریف می‌کنند. گسترش‌ای که به قیمت نابودی لایه‌های هویتی شهر همه شود، نه‌تنها پیشرفت نیست بلکه عقب‌گردی جبران‌ناپذیر است.

 آزمون بزرگ برای اصفهان

ماجرای عرصه تاریخی کمرزرین آزمونی بزرگ برای مدیریت شهری، دستگاه قضائی، وزارت میراث فرهنگی و حتی جامعه مدنی اصفهان است. آیا می‌توان این پرونده را به‌طوری شفاف، قانونی و عبرت‌آموز جمع‌بندی کرد تا مانع تکرار فجایع شبیه شود؟ یا بازهم همه‌چیز در هیاهوهای رسانه‌ای فراموش خواهد شد و شب فرد دیگر، بولدوزری دیگر، بخشی از حافظه تاریخی شهر را خواهد بلعید؟

امید آن است که این بار، وجدان عمومی، رسانه‌ها، فعالان میراث، و نهادهای مسئول، اجازه ندهند این پرونده بی‌جواب بماند. چرا که نگه داری هویت تاریخی اصفهان، مسئولیت همه ماست.

رسانه اصفهان امروز هم تا حصول نتیجه و گزارش آن به مخاطبان و شهروندان این نوشته را پیگیری خواهد کرد.