میراث حکمی محمود فرشچیان و الزام نگه داری نگارگری ایرانی

چهلمین روز درگذشت استاد محمود فرشچیان، نگارگر نام‌آشنای جهانی، بهانه‌ای شد تا جمعی از مقامات ارشد استان، شاعران و هنرمندان در آرامگاه صائب تبریزی اصفهان گرد هم آیند و بر اهمیت میراث فکری و عملی این هنرمند بزرگ پافشاری کنند. ریشه‌های این گردهم آیی در سنت عمیق نگارگری ایرانی و جایگاه بی‌بدیل استاد محمود فرشچیان در تمدن ایرانی-اسلامی نهفته است؛ هنرمندی که با خلق آثاری چون «عصر عاشورا» و «ضامن آهو»، نه‌تنها تخیل هنری را بر پایه تعقل بنا نهاد، بلکه معنویت و خدمت به مردم را در قامت هنر تجسم بخشید. اهمیت میراث این هنرمند فقید، که چهلمین روز درگذشت او با این مراسم گرامی داشته شد، به حدی است که بیشترین نهاد فرهنگی سرزمین (شورای عالی انقلاب فرهنگی) را به عکس العمل واداشته است. دغدغه مهم استاد فرشچیان و دبیر این شورا، یعنی احیای سنت استاد-شاگردی، خود ریشه در قرون متمادی انتقال دانش و حکمت عملی در حوزه‌هایی چون معماری، خوشنویسی و نگارگری دارد؛ روشی که در آن، هنرمند نه فقط توانایی، بلکه حکمت، اخلاص و فضیلت را نیز به نسل سپس منتقل می‌کرد و اکنون به علت تسلط رویکردهای فقطً نظری در دانشگاه‌ها، در معرض خطر حذف قرار گرفته است.

چهل روز بعد از وداع: هنرمندی که هنر را با حکمت پیوند زد

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، با پافشاری بر الزام احیای سنت استاد ـ شاگردی در حوزه‌های هنری، او گفت: «روش آموزشی زنده‌یاد محمود فرشچیان باید در دانشگاه‌ها نهادینه شود تا نسل‌های آینده بتوانند هنر اصیل ایرانی را به‌درستی فراگیرند.» وی خاطرنشان کرد که تمدن ایرانی ـ اسلامی در پرتو خلاقیت و حکمت هنرمندانی چون فرشچیان بالیده و تداوم این مسیر نیازمند دقت به سنت استاد ـ شاگردی و ترویج اندیشه‌های حکمی او در نظام آموزش عالی است.

وی با مطرح این سوال که آیا می‌توان به یک هنرمند نیز گفتن «حکیم» اطلاق کرد، افزود: «اگر تحلیل معناشناختی از واژه حکمت داشته باشیم و آن را بر نگارگری‌ها، طراحی‌ها و نقوش استاد تطبیق دهیم، قطعاً این ادعا پذیرفته می‌شود.» خسروپناه حکمت قرآنی را دارای چهار رکن اساسی دانست و تصریح کرد: «کارهای استاد فرشچیان زاییده تخیل می بود، اما تخیلی که منشأ آن تعقل است. هر تاثییر هنری که تماشاگر را به تفکر وادارد، تخیلی است برخاسته از عقلانیت… انصافاً کیست که در برابر نگارگری‌های استاد، همچون عصر عاشورا یا ضامن آهو، به تفکر فرو نرود؟»

حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه رکن دوم حکمت را فضیلت (تسلط توحید بر شرک) و رکن سوم را معنویت دانست و افزود: «او اهل معنی، اهل ربط با خدا، نماز و بندگی می بود… این معنویت در آثارش نیز نمود‌گر می بود؛ از جمله در طراحی ضریح امام رضا(ع) و امام حسین(ع) که سرشار از عشق و بندگی است.» وی در آخر، رکن چهارم حکمت را خدمت معارفه کرد و یادآور شد: «دغدغه استاد همیشه خدمت به مردم می بود. تعداد بسیاری از آثارش را که می‌توانست درآمدهای کلان داشته باشد، به موزه امام رضا(ع) یا کاخ سعدآباد اهدا کرد.»

«هفت اقلیم هنر»؛ اخلاص فرشچیان ضامن جاودانگی میراث

علاوه بر ابعاد حکمی، هنرمندان نزدیک به استاد، از اخلاص و دغدغه‌های عمیق فرشچیان سخن انها گفتند؛ دغدغه‌هایی که فراتر از بوم نقاشی، مسائل ملی و آموزشی را در بر می‌گرفت.

هنرمند نگارگر، رضا بدرالسما، با اشاره به جایگاه بی‌بدیل استاد فرشچیان در هنر ایران اظهار کرد: «استاد فرشچیان هنرمندی می بود که هفت‌اقلیم را نه بر نقشه جهان، بلکه بر بوم دل‌ها پیمود.» بدرالسما با اشاره به تأثیر حرکت استاد بر شاگردانش تصریح کرد: «آنچه بیشتر از همه بر شاگردان و همکاران استاد تاثییر می‌گذاشت، اخلاص و معنویت در کار می بود. استاد همیشه با وضو، روبه‌قبله و با یاد خدا قلم می‌زدند و عشق به اهل‌بیت در همه آثارشان نمود‌گر می بود.» وی طراحی ضریح حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را مثالای روشن از این اخلاص دانست.

رضا بدرالسما این چنین از نگرانی‌های استاد فقید سخن او گفت و افزود: «استاد دغدغه‌های تعداد بسیاری داشتند؛ از جمله نگه داری هنر نگارگری ایرانی. ایشان چندین دفعه تأسف خود را از حذف رشته مینیاتور در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان ابراز می‌کردند.» او خاطرنشان کرد که حتی در سفرهای خارجی نیز، استاد پیگیر حالت پیشکسوتان هنر می بود و درمورد بحران آب اصفهان و خشکی زاینده‌رود ابراز نگرانی می‌کرد.

این استاد نگارگری پافشاری کرد: «مطلب ما در چهلمین روز درگذشت استاد این است که راه فرشچیان هم چنان ادامه دارد؛ راهی که هم پاسداشت نگارگری ایرانی و هم پیوند آن با معنویت است… تشییع باشکوه استاد نشان داد که عشق مردم به او زیاد عمیق است.»

الزام احیای نظام استاد-شاگردی در دانشگاه‌ها

با دقت به دغدغه‌های استاد فرشچیان و تأکیدات دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، الزام تحول در نظام آموزشی هنر بیشتر از پیش حس می‌شود.

خسروپناه با اشاره به میراث فکری و عملی این استاد نگارگر او گفت: «رشته‌هایی همانند نگارگری، خوشنویسی، معماری و هنرهای سنتی باید از قالب فقطً نظری خارج شوند و آموزش عملی در کنار اساتید برجسته جستوجو شود.» دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی پافشاری کرد: «ملزوم است رؤسا و اساتید دانشگاه‌ها این روش را جدی بگیرند و دو تا پنج دانشجوی دکتری را به استادان بزرگ بسپارند تا پرورش یابند.» وی یادآور شد که پیگیری و پافشاری استاد فرشچیان بر روش استاد-شاگردی، سال‌ها به طول انجامید و در نهایت به تصویب شوراهای عالی رسید، اما اجرای کامل آن نیازمند عزم جمعی دانشگاه‌ها است.

رضا بدرالسما نیز با قبول این نوشته، آرزوی استاد فرشچیان را تدوین کتاب‌هایی در عرصه آموزش نگارگری ذکر کرد و او گفت که خود در همین جهت، سه جلد کتاب آموزشی آماده کرده است. این عمل های مشخص می کند که شاگردان استاد، متعهد به انتقال میراث هنری و حکمی وی به نسل‌های آینده می باشند.