نقش مردم، کشاورزی و صنعت در نجات زاینده‌رود

اصفهان، شهری که روزگاری نگین پرآب فلات مرکزی می بود، امروز با چالش جدی بحران آب روبه رو است. خشکی‌های متوالی زاینده‌رود، فرونشست زمین و تأثیر آن بر آثار تاریخی، نشانه‌های راحتی از الزام تحول رویکرد ما نسبت به این منبع حیاتی می باشند. مدیریت بحران آب در اصفهان نیازمند یک نگاه جامع و سه‌بعدی است: نگاهی به سهم شهروندان در خانه‌ها، سهم کشاورزان در مزارع، و سهم صنعتگران در کارخانه‌ها. این گزارش نه یک هشدار، بلکه یک راهنمای عملیاتی است که با تکیه بر دانش بومی و یافته‌های علمی، مسیر درست را برای زندگی کم‌آب‌بَر در این اقلیم ترسیم می‌کند تا اصفهان از این آزمون سخت سربلند بیرون آید.

نگاه کلان به بحران آب اصفهان و تأثیرات حیاتی آن

بحران آب در اصفهان ابعادی فراتر از مسائل زیست‌محیطی دارد و مستقیماً با اقتصاد، میراث فرهنگی و سبک زندگی مردم گره خورده است. علل مهم این اتفاق ترکیبی از تغییرات اقلیمی در فلات مرکزی ایران و سوءمدیریت در حوضه‌ی آبریز زاینده‌رود است. هنگامی منبع های زیرزمینی به شدت تخلیه خواهد شد تا نیازهای آبی فراهم گردد، نتایج فاجعه‌بار آن را در قالب فرونشست زمین ناظر هستیم. آمارها نشان خواهند داد که اصفهان در کنار برخی شهرهای دیگر، رکورددار نرخ فرونشست در جهان است. این اتفاق تنها یک عدد نیست؛ بلکه به طور مستقیم پایداری شریان‌های حیاتی شهری همانند خطوط گاز، فاضلاب و مهم‌تر از همه، بناهای تاریخی همانند سی‌وسه‌ پل و پل خواجو را به خطر می‌اندازد و تأثیرات آن بر بناهایی که ریشه‌ی محکم در بستر تاریخی زمین دارند، کاملاً محسوس است. علاوه بر این، افتآب به طور مستقیم بر معیشت هزاران کشاورز در شرق اصفهان تاثییر گذاشته و امنیت غذایی منطقه را تهدید می‌کند. فهمیدن این ابعاد به ما پشتیبانی می‌کند تا بفهمیم مدیریت آب یک ماموریت‌ی همگانی و اضطراری است.

مدیریت آب در سبک زندگی شهروندان: از آشپزخانه تا باغچه‌ی خانگی

قسمت قابل توجهی از مصرف آب اصفهان مربوط به مصارف خانگی است. اعمال تغییرات کوچک اما پایدار در الگوهای مصرف روزانه می‌تواند تأثیر بزرگی بر نگه داری منبع های زیرزمینی داشته باشد. تمرکز بر لوازم کاهنده‌ی مصرف و تحول عادت‌های شست‌وشو دو محور مهم این تحول می باشند. برای مثال، نصب شیرآلات کاهنده‌ی مصرف (که تا ۴۰ درصد آب کمتری مصرف می‌کنند) و منفعت گیری از فلاش‌تانک‌های دوگانه در سرویس‌های بهداشتی، قدم‌های اولیه‌ای می باشند که هر شهروند می‌تواند بردارد.

یک عمل مهم دیگر، دقت به آبیاری خانگی است. با دقت به اقلیم خشک اصفهان، پیشنهاد می‌شود به جای گیاهان پرآب‌بَر، از گیاهان بومی و مقاوم به کم‌آبی منفعت گیری شود. راه حلهایی همانند آبیاری قطره‌ای یا منفعت گیری از کوزه‌گذاری (قرار دادن کوزه‌های سفالی پر از آب در خاک گلدان) به طور چشمگیری مصرف آب برای فضای سبز کوچک خانگی را افت می‌دهد. علاوه بر این، منفعت گیری از آب خاکستری (آب حاصل از شست‌وشوی سبزیجات) برای آبیاری گلدان‌ها یک راهکار ساده و اثربخش در راستای سبک زندگی کم‌آب‌بَر است.

راهکارهای حیاتی برای کشاورزی: تحول در الگوی کشت و دانش بومی

قسمت کشاورزی با سهم بالای مصرف، کلید مهم اعتدال آبی در اصفهان است. نگه داری حیات کشاورزان و در عین حال، سازگاری با کم‌آبی، نیازمند یک تحول جدی در الگوهای کشت است. یکی از با اهمیت ترین عمل های، جایگزینی محصولات با نیاز آبی بالا (همانند برنج یا ذرت) با محصولات کم‌آب‌بَر و با قیمت اقتصادی بالا است. زعفران، زیره، پسته و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی از جمله جانشین‌هایی می باشند که می‌توانند هم درآمد کشاورز را فراهم کنند و هم سختی بر منبع های آب را افت دهند.

در کنار تحول محصول، بهبود راه حلهای آبیاری یک الزام است. منفعت گیری از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی به جای راه حلهای سنتی غرقابی می‌تواند تا ۶۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند. تعداد بسیاری از کشاورزان موفق در مناطق مرکزی اصفهان با منفعت گیری از این راه حلها توانسته‌اند با بحران کم‌آبی کنار همراه شوند.

بنا به حرف های‌ی یک کارشناس کشاورزی محلی در شرق اصفهان: «با منفعت گیری از سامانه‌ی آبیاری تحت سختی و تحول محصول به زعفران، توانستیم درآمد را نگه داری کنیم و مقدار مصرف آب را به یک سوم سال‌های قبل افت دهیم.»

این نقل قول مشخص می کند که دانش و اراده‌ی کشاورزان بومی، مهم‌ترین اندوخته در مدیریت بحران است. این چنین، بهبود کیفیت خاک از طریق افزودن مواد آلی، می‌تواند ظرفیت نگهداری آب توسط خاک را افزایش داده و نیاز به آبیاری مکرر را افت دهد.

راهکارهای صنعتی و اقتصادی: بازچرخانی، اندوخته‌گذاری و پایش هوشمند

صنایع بزرگ اصفهان، به‌اختصاصی در حوزه‌ی فولاد و نساجی، قسمت قابل توجهی از آب منطقه را مصرف می‌کنند. برای این قسمت، راه‌حل کلیدی، تمرکز بر بازچرخانی آب (Water Recycling) و تشکیل اقتصاد پساب است. تعداد بسیاری از صنایع پیشرفته جهانی، آب مصرفی خود را تا ۹۰ درصد بازچرخانی می‌کنند. صنایع اصفهان نیز می‌توانند با اندوخته‌گذاری در تصفیه و بازچرخانی پساب صنعتی، نیاز خود به آب تازه را به حداقل برسانند.

این چنین، باید به زمان‌های اندوخته‌گذاری در حوزه‌ی مدیریت آب نگاه کرد. اندوخته‌گذاری در تأسیسات تصفیه پساب شهری و فروش آب تصفیه‌شده به صنایع و کشاورزی، یک مدل اقتصادی نوظهور و پرسود است که می‌تواند سختی را از روی آب‌های زیرزمینی و رودخانه بردارد.

پایش هوشمند نیز یک الزام برای مدیریت صنایع است. نصب کنتورهای هوشمند و منفعت گیری از سیستم‌های مدیریت مصرف آنلاین، به صنایع پشتیبانی می‌کند تا به طور لحظه‌ای از مقدار مصرف خود آگاه شده و به سمت منفعت‌وری بالاتر حرکت کنند. این عمل های نه تنها یک مسئولیت اجتماعی، بلکه یک الزام اقتصادی برای ضمانت پایداری کسب‌وکارها در اصفهان است.