زندگی و آثار فیلمساز «دایی جان ناپلئون» و «ناخدا خورشید»

سینمای ایران امروز یکی از آخرین بازماندگان نسل طلایی خود و یکی از پرچمداران اندیشه و ادبیات در قاب عکس را از دست داد. ناصر تقوایی، کارگردان، نویسنده و عکاس نامدار، سه‌شنبه ۲۲ مهرماه ۱۴۰۴ در سن ۸۴ سالگی چشم از جهان فروبست. خبر درگذشت این هنرمند بزرگ را مرضیه وفامهر، همسر او، با جملاتی تأمل‌برانگیز در فضای مجازی انتشار کرد و او را هنرمندی نامید که «سختی آزاده زیستن را برگزید». تقوایی، که با تسلط شگرف بر ادبیات به فیلمسازی مؤلف شهرت داشت، آثار بی‌بدیلی از خود به یادگار گذاشت که هرکدام نشانه‌ای از یک دوران و یک سبک منحصر به فرد می باشند. او که خود زاده جنوب و دانش‌آموخته دبیرستان رازی آبادان می بود، فرهنگ و جغرافیا را در تار و پود فیلم‌هایش تنیده می بود. در ادامه نگاهی داریم به زندگی هنری و میراث ماندگار این سینماگر بزرگ.

مروری بر زندگی؛ تولد در آبادان، اوج‌گیری در سینما

ناصر تقوایی متولد ۲۲ تیرماه ۱۳۲۰ در آبادان می بود؛ شهری که تأثیر عمیقی بر فضای آثار او گذاشت. علاقه او به سینما و ادبیات از سال‌های نوجوانی شکل گرفت. پیش از ساخت فیلم‌های داستانی، تقوایی کار خود را با مستندسازی برای تلویزیون اغاز کرد. نخستین فعالیت او، مستند «تاکسی‌متر» در سال ۱۳۴۶ می بود. مستندهایی چون «باد جن»، «اربعین» و فیلم مختصر تحسین‌شده «رهایی» (برنده جوایز بین‌المللی از جمله شیر طلای ونیز) گواهی بر نگاه دقیق او به فرهنگ و اقلیم ایران بودند. او زیروبم فیلمسازی را از نزدیک، در کنار ابراهیم گلستان در مرحله های فنی فیلم «خشت و آیینه» (۱۳۴۴) آموخت.

تثبیت جایگاه در سینما و تلویزیون

تقوایی در کنار ساخت مستندهای روشنفکرانه، با ساخت سریال تلویزیونی  به شهرت فراگیر در بین عموم جامعه دست یافت. در عرصه سینما نیز، سه فیلم داستانی درخشان پیش از انقلاب در کارنامه او به ثبت رسیده است: «اسایش در وجود دیگران» (۱۳۴۷) بر پایه نوشته غلامحسین ساعدی که جایزه شیر نقره جشنواره فیلم ونیز را کسب کرد، «صادق کرده» (۱۳۵۱) و «نفرین» (۱۳۵۲). او با این آثار به گفتن یکی از پیشگامان جنبش موج نوی سینمای ایران شناخته شد.

روبه رو با سانسور و ساختن «ناخدا خورشید»

بعد از انقلاب ۱۳۵۷، فعالیت‌های تقوایی تحت تأثیر محدودیت‌ها و سانسور قرار گرفت و کم‌کارتر شد. او که کمال‌گرایی و تیزبینی اجتماعی در کار او مشهود می بود، پروژه‌های بزرگی را نیمه‌کاره رها کرد. از جمله تلاش سه ساله برای نگارش و پیش‌تشکیل سریال «کوچک جنگلی» که در نهایت از کارگردانی آن کنار گذاشته شد. با وجود این مانع ها، او در سال ۱۳۶۵ شاهکار سینمایی «ناخدا خورشید» را ساخت. این فیلم که اقتباسی از «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی به حساب می اید، توسط تعداد بسیاری از منتقدان به گفتن بهترین اقتباس سینمایی ایران شناخته شده و جایزه یوزپلنگ برنز جشنواره مهم لوکارنو را برای تقوایی به ارمغان آورد.

میراث یک هنرمند؛ از «کاغذ بی‌خط» تا پروژه‌های ناتمام

آخرین فیلم تقوایی، «کاغذ بی‌خط» (۱۳۸۰)، با فیلمنامه‌ای از خودش و مینو فرشچی، نیز از آثار تحسین‌شده اوست. با این حال، ناصر تقوایی نپذیرفتن جایزه اختصاصی هیئت داوران جشنواره فجر بیستم برای این فیلم را در یک نامه رسمی خبرداد. او چندین دفعه به مانع ها فرهنگی و تیغ سانسور در جمهوری اسلامی اعتراض کرده و صراحتاً حرف های می بود که سانسور «کلا مانع فیلمسازی من شده است». پروژه‌های ناتمامی چون «زنگی و رومی» و «چای تلخ» که هر دو در میانه فیلمبرداری متوقف شدند، بخشی از کارنامه پر فراز و نشیب او می باشند. مرضیه وفامهر در بیانیه درگذشت ناصر تقوایی به درستی بر سختی «آزاده زیستن» در کارنامه این هنرمند پافشاری کرد. تقوایی که ادبیات را خوب می‌شناخت، در عرصه نویسندگی نیز مجموعه داستان «تابستان همان سال» را انتشار کرد.

سبک و امضای هنری ناصر تقوایی؛ سینماگر مؤلف

آنچه ناصر تقوایی را در سینمای ایران نزدیک می‌کند، سبک مؤلفانه و تسلط او بر فضاسازی و شخصیت‌پردازی است. به حرف های منوچهر آتشی، شاعر سرشناس، «من فقط یک سینماگر در حد جهانی در ایران می‌شناسم و او هم ناصر تقوایی است.» تقوایی با منفعت گیری از ظرافت و ایجاز، شخصیت‌های درون‌گرا و مشکلاتهای روانی را در فضاهای اقلیمی جنوب ایران به عکس می‌کشید. برای مثال در «ناخدا خورشید»، او به شخصیت ناخدا هویتی اسطوره‌ای و بکر می‌بخشد که فراتر از نسخه مهم همینگوی است. این چنین، منفعت گیری از «ماسک کاغذی» در فیلم‌هایی چون «رهایی»، «ناخدا خورشید» و «ای ایران» به گفتن یک تمهید ظریف و گفتن تمثیلی، امضای هنری او محسوب می‌شود.