مرگ آبخوان اصفهان؛ فاجعه‌ای خاموش در قلب ایران

اصفهان، روزگاری نه‌چندان دور به «نصف جهان» شهرت داشت؛ شهری که زنده‌رود از بین آن می‌گذشت و باغ‌ها و مزارعش به برکت آب، سبز و خرم بودند. امروز اما زنده‌رود در زیاد تر ایام سال تنها بستر خشکش به چشم می‌آید و درختان باغ‌ها یکی بعد از فرد دیگر جان خواهند داد. در دل این خشکی آشکار، فاجعه‌ای خاموش‌تر در حال وقوع است؛ مرگ تدریجی آبخوان اصفهان.

آبخوان اصفهان، همان منبع عظیم آب زیرزمینی که طی هزاران سال، شریان حیات این منطقه را فراهم کرده می بود، اکنون در معرض فروپاشی قرار گرفته است و به حرف های رئیس قسمت زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی برآوردها مشخص می کند با ادامه همین روال و نوع برداشت از منبع های آب زیرزمینی، آبخوان دشت اصفهان تا ۱۰ سال آینده به طور کامل به میرایی و مرگ می‌رسد. چاه‌هایی که وقتی با چند متر عمق به آب می‌رسیدند، امروز حتی با ده‌ها متر حفاری نیز گاه به نتیجه نمی‌رسند. فرونشست زمین که هر سال در دشت اصفهان زیاد تر و گسترده‌تر می‌شود، تنها یکی از نشانه‌های مرگ آبخوان است؛ نشانه‌ای هشداردهنده که گویی کمتر از آنچه باید، جدی گرفته می‌شود.

با اهمیت ترین عامل این بحران، منفعت‌برداری بی‌رویه و غیرمجاز از منبع های آب زیرزمینی است. طی دهه‌های قبل، با رشد سریع جمعیت و گسترش کشاورزی، تعداد چاه‌های عمیق به نحوه دلواپس‌کننده‌ای افزایش یافت. تعداد بسیاری از این چاه‌ها بدون مجوز و بدون برنامه‌ریزی حفر شدند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، بدون آنکه زمان بازسازی به آبخوان داده شود، به‌مرور زمان سطح آب را پایین‌تر برد و ساختار طبیعی این منبع حیاتی را تخریب کرد.

از نظر دیگر، تحول اقلیم و افت بارندگی‌ها، بار مضاعفی بر دوش آبخوان گذاشته است. رودخانه‌ای که وقتی با جریان مدام‌اش نقش مهمی در تغذیه آبخوان داشت، اکنون زیاد تر سال خشک است. سدسازی‌های بی‌رویه در بالادست و انتقال آب به مناطق دیگر، سهم زاینده‌رود از بارش‌ها را افت داده و تغذیه طبیعی آبخوان را مختل کرده است.

پیامدهای این بحران فراتر از کشاورزی یا محیط‌زیست است. فرونشست زمین نه‌تنها زمین‌های کشاورزی را از بین می‌برد، بلکه زیرساخت‌های شهری از جمله جاده‌ها، خطوط انتقال آب، برق و گاز، و ساختمان‌ها را تهدید می‌کند. افت سطح آب زیرزمینی این چنین کیفیت آب را پایین آورده و جهت شورشدن منبع های آبی شده است؛ اتفاق‌ای که هم حیات انسانی را تهدید می‌کند و هم حیات گیاهی و جانوری را در معرض خطر قرار می‌دهد.

بااین‌حال، امید تا این مدت از بین نرفته است. کارشناسان راهکارهایی برای نجات آبخوان نظر کرده‌اند: از جمله افت برداشت آب زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت و منفعت گیری از روشهای نوین آبیاری، احیای زاینده‌رود با مدیریت صحیح منبع های آبی، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز، و مهم‌تر از همه، تدوین و اجرای یک برنامه جامع و هماهنگ بین استان‌ها. ی حوزه زاینده‌رود

توانایی‌های جهانی مشخص می کند که احیای آبخوان‌ها امکان پذیر، اما به شرطی که سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای برای مدیریت مصرف آب در پیش گرفته شود و شراکت مردمی جلب گردد. در غیر این صورت، روال فروپاشی ادامه خواهد یافت و در آینده‌ای نه‌چندان دور، اصفهان با مشکلاتهای زیست‌محیطی و اقتصادی عمیق‌تری روبه رو خواهد شد.

باید پذیرفت که نجات آبخوان اصفهان دیگر یک انتخاب نیست؛ یک الزام است. هر روز تعلل، بهای سنگینی برای نسل‌های آینده خواهد داشت. اصفهان تنها با برگشت دادن حیات به آبخوان‌هایش می‌تواند امید به فردایی پایدار را زنده نگه دارد.