مطرح جامع، مشوق‌های مرمت (۲۰۲۵) و رنسانس شهری با شراکت مردم

اصفهان، شهر پرآوازه «نصف جهان»، با بافت تاریخی ۵۰۰ هکتاری خود که در قلب آن دو میدان فاخر نقش جهان و امام علی (ع) (عتیق) و سه تاثییر ثبت جهانی جای گرفته، نه تنها گنجینه‌ای از هویت ایرانی-اسلامی است، بلکه از منظر مدیریت شهری، به گفتن یک «اندوخته گسترش‌محور» و موتور محرک برای گسترش اقتصادی و اجتماعی شهر دیده می‌شود. اما این میراث بی‌بدیل در سال‌های تازه با چالش‌های جدی چون فرسودگی، مهاجرت ساکنان اصیل و افتمنابع مالی برای مرمت دست و پنجه نرم کرده است. در جواب به این الزام حیاتی، مدیریت شهری اصفهان قدم‌های عملی جدیدی را اغاز کرده است. از یک سو، بسته‌های تشویقی جدیدی برای مرمت و ساخت‌وساز در بافت تاریخی تدوین شده و از نظر دیگر، فراخوان عمومی «همیاران افتخاری بافت تاریخی اصفهان» برای جلب شراکتهای مردمی و تخصصی اظهار شده است. مقصد، عبور از رویکرد حفاظت منفعل و حرکت به سوی حفاظت فعال است که حیات اجتماعی و اقتصادی را به رگ‌های این شهر باستانی بازگرداند.

مطرح جامع تازه و بسته‌های تشویقی؛ استراتژی نوین مدیریت شهری برای احیای میراث

رسول میرباقری، رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان، با اشاره به تفاوت ماهوی بافت تاریخی و بافت فرسوده پافشاری کرده است که بافت تاریخی یک «اندوخته» است و نباید آن را با بافت فرسوده که فقطً مستهلک و نیازمند بازسازی فنی است، یکی دانست. او معتقد است که نگاه به بافت تاریخی باید «فرهنگی، اقتصادی و گسترش‌محور» باشد.

نقطه‌ی عطف این استراتژی، بازنگری در اسناد بالادستی و اراعه مشوق‌های مالی است. میرباقری خاطرنشان کرده است که نسخه‌های قبل مطرح جامع شهر اصفهان طی ۳۰ تا ۴۰ سال قبل در نگه داری اندوخته‌های تاریخی موفق نبوده‌اند، اما در مطرح جامع تازه، حساسیت اختصاصی‌ای به بافت تاریخی صورت گرفته است. با اهمیت ترین عمل اجرایی تازه، شکل‌گیری ناحیه اختصاصی تاریخی منطقه سه به گفتن قلب تاریخ اصفهان، حوالی مسجد جامع و میدان نقش‌جهان بوده تا تمرکز مدیریت و نظارت بر این قسمت حیاتی افزایش یابد.

مقابله با «پرواز اندوخته» با اهرم‌های اقتصادی و مطرح انتقال حق گسترش

یکی از چالش‌های اساسی بافت‌های تاریخی، اتفاق «پرواز اندوخته» است؛ یعنی خروج ساکنان اصیل (اندوخته انسانی) و اندوخته‌های اقتصادی، که تبدیل فرسودگی کالبدی و تشکیل نقاط بی‌دفاع شهری می‌شود. میرباقری ضمن هشدار نسبت به این اتفاق، بر لزوم احیای اجتماعی، فرهنگی و خدماتی در کنار مرمت کالبدی پافشاری کرده است.

برای جذب مجدد اندوخته‌گذاران، بسته‌های تشویقی جدیدی معارفه شده‌اند. علی توبچی‌ثانی، رئیس ناحیه اختصاصی تاریخی اصفهان، توضیح داده است که صدور پروانه مرمت در این محدوده تقریباً رایگان است و تسهیلگری در حوزه اندوخته‌گذاری به‌صورت رایگان اراعه می‌شود. اما با اهمیت ترین مشوق، نهایی‌سازی مطرح «انتقال حق گسترش» است که به اندوخته‌گذاران علاقه‌مند به مرمت بناهای شاخص، امکان می‌دهد مزایای گسترش را در دیگر مناطق شهر دریافت کنند. این استراتژی، بازآفرینی اقتصادی را به شرط مهم احیای بافت تاریخی تبدیل می‌کند.

معماری اصفهان؛ بازخوانی الگوهای فضایی دوران صفوی و قاجار

بافت تاریخی اصفهان، با محله‌هایی چون چهارباغ پایین، جلفا و شهشهان، مجموعه‌ای بی‌بدیل از معماری ایرانی-اسلامی است که حفاظت از آن، به فهمیدن عمیق‌تری از سبک زندگی قبل پشتیبانی می‌کند.

تاریخچه ساختاری: از شهرسازی منظم شاه عباس تا خانه‌کارگاه‌های قاجاری

دوران صفوی با تبدیل اصفهان به پایتخت، ساختار شهری منظم و درون‌محوری را پایه‌گذاری کرد که در آن میدان، چهارباغ و بازار به طور یکپارچه تنظیم شدند. در این دوره، ارسی‌ها، ایوان‌ها و حیاط‌های متصل به گفتن نمادهای هویتی پدید آمدند. در روبه رو، دوران قاجار با گسترش خانه‌های دو طبقه و تزئینات غنی چون گچ‌بری، آینه‌کاری و خاتم‌کاری شناخته می‌شود. مهم‌تر آنکه، خانه‌های تاریخی در این دوره به فضاهای ترکیبی با کاربری‌های گوناگون یا همان «خانه‌کارگاه‌ها» تبدیل شدند که نشان‌دهنده پیوستگی معماری با زندگی تجاری و اجتماعی است.

عناصر فنی و زیبایی‌شناختی در خانه‌های تاریخی

معماری خانه‌های اصفهان بر پایه اصول فنی و زیبایی‌شناختی دقیقی بنا شده است:

• حیاط مرکزی و مدل کالبدی-اجتماعی: حیاط به گفتن قلب خانه، منبع نور، تهویه و لطافت هوا است. تقسیم‌بندی فضایی خانه به بیرونی (عمومی)، اندرونی (خصوصی) و شاهنشین/تالارهای بزرگ، یک مدل کالبدی-اجتماعی دقیق را برای پاسخگویی به نیازهای فرهنگی و فنی آن دوران تشکیل می‌کرد.

• تزئینات هوشمند: منفعت گیری گسترده از ارسی‌های چوبی، گچ‌بری، آینه‌کاری و خاتم‌کاری، نه تنها زیبایی بصری فضا را ضمانت می‌کرد، بلکه در هدایت هوشمندانه نور و فراهم نوردهی فضایی مناسب نقش کلیدی داشت.

• بادگیرها و تهویه طبیعی: در برخی بناها، بادگیرهای سنتی به طور خاص برای تهویه طبیعی و مقابله با اقلیم گرم و خشک مرکزی ایران طراحی شده بودند که عاملی کلیدی در آسایش فضای داخلی به شمار می‌رفت.

گنجینه‌های اصفهان؛ مثالهای شاخص و کاربری‌های نوین

نگه داری حیات بافت تاریخی با تحول کاربری هوشمندانه بناها به اقامتگاه‌های سنتی و فضاهای فرهنگی جستوجو می‌شود.

از ملاباشی تا امین‌التجار؛ روایت معماری در خانه‌های شاخص

• خانه ملاباشی (معتمدی): یکی از زیباترین مثالها با معماری ترکیبی صفوی-زندیه-قاجاری، دارای اندرونی، بیرونی و شاه‌نشین. این خانه که در سال ۱۳۸۱ ثبت ملی شد، با تزئینات آینه‌کاری دیدنی خود، امروزه به گفتن یک اقامتگاه تاریخی عمل می‌کند.

• خانه انگورستان (امین‌التجار): نمادی از دوره قاجار با ۱۴ اتاق و تزئینات غنی، با تاریخچه‌ای مهم در روابط تجاری و اجتماعی اصفهان و محل تولد بانوی مجتهده امین. این مجموعه اکنون به گفتن اقامتگاه گردشگران منفعت گیری می‌شود.

• خانه‌های کیانپور و شهشهانی: کیانپور (قاجاری) نمونه کلاسیک معماری اصفهانی است که به هتل سنتی تبدیل شده و شهشهانی (صفویه) یکی از گنجینه‌های مورد قیمت بافت قدیمی به حساب می اید.

رنسانس شهری؛ نقش فناوری، شراکت و حفاظت فعال در آینده بافت تاریخی

رئیس ناحیه اختصاصی تاریخی اصفهان؛ علی توبچی‌ثانی بر لزوم پرهیز از دوگانه‌ی «تخریب افراطی» و «حفاظت مطلق (انجماد)» پافشاری کرده و راهکار را در حفاظت فعال یا بازآفرینی حفاظت‌محور و میراث‌مبنا دانسته است. این رویکرد به جستوجو برگشت دادن حیات اجتماعی و اقتصادی به بافت است.

تلفیق میراث و هوشمندی برای گردشگری پایدار

ناحیه اختصاصی تاریخی تصمیم دارد از ظرفیت فناوری و شهر هوشمند برای حفاظت و احیای بافت منفعت گیری کند. به حرف های توبچی‌ثانی، بافت تاریخی اصفهان ذاتاً انسان‌مدار است و تزریق هوشمندی می‌تواند برند اصفهان را در مقیاس جهانی به گفتن «شهری تاریخی و هوشمند» برجسته‌تر کند و عرصه‌ساز گردشگری پایدار و هوشمند شود.

فراخوان «همیاران افتخاری» و نقش حیاتی جامعه محلی

از آنجا که ناحیه اختصاصی تاریخی به‌تنهایی قادر به حل مسائل نیست، فراخوان «همیاران افتخاری بافت تاریخی اصفهان» از همه متخصصان، دانشجویان و مردم دعوت می‌کند تا در حوزه‌های گوناگون شراکت کنند. توبچی‌ثانی این چنین به نقش کلیدی جوانان و هنرمندان در «رنسانس شهری» مبتنی بر هنر و خلاقیت پافشاری کرده است. در نهایت، رویکرد تازه مدیریت شهری اصفهان مشخص می کند که برای نگه داری این میراث جهانی، هیچ جایگزینی جز شراکت همگانی و تشکیل توازن بین گسترش شهری و حفاظت از میراث تاریخی وجود ندارد.