بحران سد زاینده‌رود؛ اغاز مطرح بارورسازی ابرها در اصفهان

حالت بحرانی سد زاینده‌رود با حجم ذخیره ۱۶۱ میلیون مترمکعب، نه تنها زنگ خطر جدی را برای فراهم آب شرب و کشاورزی استان اصفهان به صدا درآورده، بلکه الزام اتخاذ راهکارهای اضطراری را دوچندان کرده است. در این بین، مطرح بارورسازی ابرها که می‌تواند بین ۱۰ تا ۲۰ درصد به میانگین بارش‌ها بیفزاید، به گفتن یکی از عمل های سریع دولت در سرشاخه‌های حوضه زاینده‌رود مجدد فعال شده است. اما این مطرح چیست و چه مقدار می‌تواند در مسیر از بین بردن مشکل دیرپای آب اصفهان مؤثر باشد؟

بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های زاینده‌رود اغاز می‌شود؛ آیا این مطرح بحران آب اصفهان را از بین بردن می‌کند؟

مطرح بارورسازی ابرها به گفتن یکی از راهکارهای نوین مقابله با افت منبع های آب و مدیریت بحران خشکسالی در ایران و تعداد بسیاری از کشورهای جهان نقل است. استان اصفهان و به اختصاصی حوضه آبریز زاینده‌رود طی یک دهه تازه با بحران شدید آب و خشکسالی روبرو بوده‌اند. در این راستا، مطرح بارورسازی ابرها به منظور افزایش بارندگی و پشتیبانی به احیای این حوضه اجرایی شده است.

پیشینه و مقصد‌گذاری بارورسازی ابرها در زاینده‌رود 

بارورسازی ابرها در ایران از اغاز دهه ۱۳۸۰ در مناطق مختلفی از جمله حوضه آبریز زاینده‌رود اغاز شد. سابقه علمی این روش به دهه ۱۹۴۰ میلادی برمی‌گردد. این فناوری مبتنی بر تزریق مواد خاصی همانند یدید نقره یا دی‌اکسید کربن جامد (یخ خشک) به درون ابرهای مناسب برای افزایش شانس بارش است. نخستین آزمایش‌های عملی بارورسازی ابرها در ایران با همکاری کشورهای شوروی اسبق و سازمان هواشناسی انجام شد. در دهه‌های قبل، وزارت نیرو و نهادهای مرتبط به طور پراکنده عمل به اجرای این مطرح به اختصاصی بر روی حوضه آبریز زاینده‌رود کرده‌اند.

اجرای تازه این مطرح در زاینده‌رود از سال‌های تازه شتاب گرفته و مطابق برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته، در فصل بارش سال جاری (پاییز و زمستان ۱۴۰۴)، بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های زاینده‌رود اجرایی شده است. مقصد از این مطرح، پشتیبانی به بهبود ذخایر سد زاینده‌رود و فراهم آب شرب، کشاورزی و محیط زیست در استان اصفهان است.

دستاوردهای فنی؛ افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارش 

اطلاعات مقام‌های دولتی و برخی پژوهش‌ها بر افزایش متوسط ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارش‌ها در تاثییر عملیات بارورسازی ابرها در ایران – بسته به نوع ابر و شرایط اقلیمی – پافشاری دارند. برسی‌ها در ایران عمدتاً وابسته به قیاس مقدار بارش پیش و بعد از عملیات و نیز گزارش‌های ایستگاه‌های هواشناسی است.

مطابق گزارش‌های سازمان گسترش و منفعت‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی، میانگین افزایش بارش در برخی مناطق تحت عملیات بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده است. در حوضه آبریز زاینده‌رود عملیات بارورسازی ابرها در سال‌های تازه گسترش یافته و مناطق مقصد شامل سرشاخه‌های این حوضه و ارتفاعات کوهرنگ بوده است. اهداف اشکار‌شده، بالا بردن ذخایر سد زاینده‌رود و پشتیبانی به نگه داری اکوسیستم‌های آبی منطقه است. طی یک سال تازه، نزدیک به ۳۷ پرواز بارورسازی در مناطق گوناگون از جمله زاینده‌رود به ثبت رسیده است که به حرف های متولیان امید به بهبود منبع های آبی را افزایش داده است.

توانایی موفق کشورهای دیگر همانند آمریکا و استرالیا در منفعت گیری موثر از بارورسازی ابرها مشخص می کند که این فناوری می‌تواند به گفتن مکمل برای مدیریت بحران آب کارایی داشته باشد. در عین حال، مقدار پیروزی به شدت به شرایط اقلیمی، نوع ابر و کیفیت اجرای پروژه وابسته است.

چالش‌های پیش‌روی بارورسازی ابرها در زاینده‌رود 

رغم دستاوردهای فنی و امیدواری به بهبود ذخیره آب، کارشناسان حوزه آب و محیط زیست بر وجود چالش‌های عمده پافشاری می‌ورزند:

اثربخشی محدود در برابر خشکسالی طویل‌زمان 

مطابق برسی‌های کارشناسی، بارورسازی ابرها نمی‌تواند به طور اساسی بحران خشکسالی و مشکل دیرپای آب در زاینده‌رود و دیگر مناطق شبیه را از بین بردن کند و فقط می‌تواند مقدار محدود و موقتی بارش تشکیل نماید.

مانع ها اقتصادی و فنی اجرای مطرح 

اجرای موفق این مطرح نیازمند تجهیزات پیشرفته، ناوگان هوایی کافی و اندوخته‌گذاری مالی قابل‌دقت است. افزایش نرخ ارز و محدودیت بودجه یکی از مانع ها اجرایی است.

وابستگی مطلق به شرایط جوی 

فعالیت بارورسازی تنها در صورت وجود ابرهای باران‌زا مؤثر است و در سال‌هایی که این نوع ابرها وجود ندارند، بازدهی مطرح افت می‌یابد.

عدم اجماع علمی بر سر نتایج 

در جامعه علمی سرزمین بر سر مقدار اثربخشی و تبعات زیست‌محیطی راهکار بارورسازی ابرها، وفاق نظری وجود ندارد. مسائل زیست‌محیطی، همانند گمان تحول الگوهای طبیعی بارش و پیامدهای ناشناخته بر اکوسیستم نیز نقل است. این چنین، برخی نهادهای علمی بر لزوم مطالعات دقیق و طویل مدت و نیز اراعه داده‌های دقیق برای برسی مؤثر بودن این مطرح اصرار دارند.

چشم‌انداز آینده مطرح بارورسازی 

با دقت به چشم‌انداز منبع های آب سرزمین و پافشاری دولت بر گسترش راه حلهای نوین مدیریت آب، پیش‌بینی می‌شود مطرح بارورسازی ابرها به گفتن یکی از ابزارهای تکمیلی در مدیریت ریسک کم‌آبی ادامه یابد. گسترش ناوگان هوایی، افزایش پایگاه‌های تخصصی، تخصیص بودجه زیاد تر، و همکاری فرابخشی از برنامه‌های آینده اظهار‌شده مسئولان است.

اما پیروزی واقعی این مطرح به تحقق چند پیش‌نیاز اساسی وابسته است: ادامه و گسترش مطالعات علمی و جدا گانه برای برسی اثربخشی، اتخاذ سیاست تلفیقی و منفعت گیری از مجموعه‌ای از راه حلها و نه تکیه صرف بر بارورسازی ابرها در مدیریت بحران آب، شفاف‌سازی ربط بین داده‌های هواشناسی و نتایج پروژه در هر منطقه و ضمانت زیرساخت‌های فناورانه پایدار و حمایتمالی کافی.

بارورسازی ابرها می‌تواند بخشی از راه‌حل باشد؛ ولی جانشین مدیریت علمی تقاضا، احیای مصرف و حفاظت از اکوسیستم نیست و اجرای هوشمندانه آن نیازمند برنامه‌ریزی بین‌زمان و طویل مدت و اجماع بین‌بخشی است.