فقهای حقوقدان باید در طراحی دکترین ایرانیِ حقوق بین‌الملل شراکت کنند

به گزارش مبلغ نشست «گسترش دانش حقوق بین‌الملل در ایران بعد از انقلاب اسلامی دستاوردها، چالش و چشم‌اندازها» چهارشنبه ۱۸بهمن سال جاری از سوی پژوهشکده فقه وحقوق اسلامی پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی به مناسبت پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی برگزار شد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فیروزی دراین نشست سخنرانی کرد که مشروح سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:

دکتر فیروزی در ابتدای نشست او گفت: نظام حقوق بین‌الملل عمدتاً یک نظام حقوقی مبتنی بر همکاری، همبستگی، همزیستی و شراکت کشورهاست، به عبارت دیگر حقوق بین الملل به طور عمده ناشی از اراده جمعی و الزام زیست مشترک کشورهاست و غالباً اینگونه است که کشورها بر پایه رضایت خود به قواعد حقوق بین‌الملل متعهد خواهد شد. مقصد حقوق بین‌الملل این است که روابط بین اعضای جامعه بین المللی را تنظیم و مدیریت کند و آن را سامان ببخشد به طوری که تعارضی بین اعضای جامعه بین‌المللی به وجود نیاید و اگر تعارضی هم پدید آمد این تعارض به طور مصالحه آمیز حل و فصل بشود، حقوق بین الملل برای تنظیم و مدیریت این روابط، قواعد و مقررات زیاد جامعی را در حوزه‌ها و قلمروهای گوناگون، همچون در زمان صلح در زمان جنگ در زمین در هوا در دریا و در عرصه‌های دیگه تنظیم کرده است و بر همین مبنا ملزوم است هر کشوری تلاش کند و روابط بین‌المللی خود را به طوری بر پایه این قواعد تنظیم ‌کند تا بتواند از منافع و مصالح خود به بهترین شکل حفاظت و دفاع نماید. دستیابی به این مهم وقتی مقدور است که یک سرزمین متخصصانی را در این حوزه داشته باشد که این متخصصان بتوانند از منافع حقوقی سرزمین خود در عرصه بین‌المللی دفاع کنند. لازمه‌ی این کار اهتمام به دانش حقوق بین الملل و اهمیت به جایگاه آن است؛ لذا دانش حقوق بین‌الملل دانشی است که به تجزیه و تحلیل قواعد حقوقی حاکم بر روابط بین اعضای جامعه بین‌المللی می‌پردازد.

سیرتوسعه حقوق بین الملل بعد از انقلاب

دکتر فیروزی درتبیین نوشته گسترش علم حقوق در انقلاب اسلامی او گفت: به نظر دانش حقوق بین‌الملل در ایران بعد از انقلاب اسلامی گسترش و تحول اساسی را در سه حوزه آموزش، پژوهش و اجرا داشته و دستاوردهایی داشته و در عین حال با چالش‌هایی هم روبه رو بوده است. در حوزه آموزش و پژوهش حقوق ‌الملل به گفتن رشته‌ای دانشگاهی در ایران زیاد جوان و نوپاست، در رژیم قبل و قبل از انقلاب ما در ایران اصولاً رشته‌ای به نام حقوق بین‌الملل نداشتیم و این کار نیاز دانشگاه‌ها را به فارغ التحصیلان این رشته کمرنگ می‌کرد، از نظر دیگر گسترش زیاد حقوق بین‌الملل در اروپا و آمریکا دولت‌ مردان رژیم اسبق را به این نتیجه رسانده می بود که فراگیری این دانش فقط در خارج از سرزمین مقدور است اما امروزه حالت با قبل کاملاً متفاوت شده است وقابل قیاس نیست. از سال ۱۳۶۶ تصمیم به تشکیل دوره کارشناسی ارشد در رشته حقوق بین‌الملل شد، بر این مبنا این دوره با پذیرفتن ۱۵ دانشجو در دانشگاه شهید بهشتی دایر شد و در سال ۱۳۷۰ دانشگاه تهران و علامه طباطبایی هر کدام با پذیرفتن ۱۰ تا ۱۵ دانشجو به تشکیل این دوره در مقطع ارشد مبادرت کردند، در همان سال‌ها این دوره در دانشگاه‌های دیگر همانند دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه شیراز و دانشگاه مطلب نور، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و دانشگاه سودمند تشکیل شد و از سال ۱۳۷۳ دوره دکترای حقوق بین الملل ابتدا در دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و متعاقباً در دانشگاه شهید بهشتی سال ۱۳۷۶، در تهران سال ۱۳۸۰، در دانشگاه علامه و دانشگاه مطلب نور در سال ۱۳۸۲، دانشگاه امام رضا سال ۱۳۹۱ و در نهایت دانشگاه علوم اسلامی رضوی سال ۱۳۹۲ و به همین شکل ادامه اشکار کرد که امروزه حالت زیاد متفاوت شده نسبت به آن چیزی که قبل از انقلاب می بود و سپس از آن هم دانشگاه‌های دیگر عمل کردند که الان برای مثال در شهر قم چندین دانشگاه می باشند که در مقاطع تحصیلات تکمیلی و حتی دکتری رشته حقوق بین الملل را دارند. ذکر این مسئله هم الزامی است که علاوه بر خود رشته حقوق بین الملل، زیر شاخه‌های این رشته نیز در سرزمین ما تاسیس شده است؛ همانند رشته حقوق بشر، رشته حقوق ارتباطات، رشته حقوق تجارت بین الملل، حقوق اقتصادی، حقوق بین‌الملل اندوخته‌گذاری و اخیراً هم رشته حقوق کیفری بین المللی تاسیس شده که این‌ها عمل های زیاد مهمی است. در حوزه علمیه قم هم عمل های خوبی در حوزه بین الملل اغاز شده است همانند تاسیس رشته فقه و حقوق بین‌الملل، تاسیس رشته فقه و حقوق بشر و این چنین تاسیس گروه پژوهشی فقه و حقوق بشر در مراکز تخصصی حوزه علمیه قم انجام شده و یا در حال انجام است.

وی درادامه گفتن داشت: در کنار تاسیس دوره‌های آموزشی در مقاطع تحصیلات تکمیلی که مسئولیت‌دار آموزش دانشجویان علاقمند به حقوق بین‌الملل و پرورش ده‌ها متخصص و صاحب نظر در این حوزه بوده، گسترش و تشکیل ادبیات تخصصی حقوق بین‌الملل هم رشد بسیاری داشته است. تاسیس مراکز مطالعاتی، انجمن‌های علمی، راه‌اندازی کتابخانه‌ها و نشریات متعدد در حوزه حقوق بین‌الملل، برگزاری همایش‌ها و کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی پرشمار در موضوعات گوناگون حقوق بین‌الملل و این چنین تشکیل آثار و ادبیات علمی زیاد در این حوزه در قالب کتاب، مقاله مطرح‌های پژوهشی و رساله‌های دکتری در دو حوزه حقوق عرفی و حقوق اسلامی نکات حائز اهمیت است. سپس از انقلاب، آشنایی شهروندان ایرانی با مباحث حقوق بین‌الملل زیاد زیاد تر شد که این‌ها بخشی از دستاوردهای جمهوری اسلامی در عرصه آموزش و پژوهش حقوق بین‌الملل در سال‌های بعد از انقلاب بوده است؛ در عرصه پژوهش حقوق بین‌الملل و این چنین حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه، کارهای تعداد بسیاری در دو حوزه حقوق عرفی و حقوق اسلامی انجام شده که واقعاً بی سابقه است. علاوه بر تاسیس مراکز پژوهشی مطالعاتی همانند کرسی و مراکز مطالعاتی حقوق بین‌الملل و حقوق بشر در عرصه‌ی حقوق بشردوستانه اقداماتی انجام شده، مرکز مطالعه تطبیقی اسلام و حقوق بشر دوستانه بین‌المللی که آثار بسیاری را انتشار کردند، کتابخانه تخصصی در این حوزه راه اندازی شده، در تعداد بسیاری از مراکز حوزوی و دانشگاه‌های مرتبط با حوزه علمیه قم آثار پژوهشی بسیاری در حوزه حقوق بین‌الملل اسلامی، حقوق بشردوستانه اسلامی حقوق بشر از منظر اسلام یا به طور تطبیقی این آثار منتشرشده است. یکی از کارهای زیاد مهمی که در حوزه حقوق بین‌الملل در حال انجام هست، تدوین دانشنامه قرآن شناسی، در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است که بخشی از آن به حقوق بین‌الملل تعلق دارد.

دستاوردهای حقوق بین الملل

حجت الاسلام فیروزی تصریح کرد: در حوزه اجرا اهمیت منفعت گیری از آموزه‌های حقوق بین‌الملل از آن جهت مهم است که کارکرد دانش حقوق بین‌الملل، حمایتعملی و تامین منافع و مصالح ملی سرزمین از طریق به کارگیری اصول، قواعد و آموزه‌های این دانش توسط متخصصان آن در عرصه بین‌المللی است، بر همین مبنا منفعت گیری از آموزه‌های حقوق بین‌الملل در تنظیم و مدیریت روابط خارجی و بین المللی جمهوری اسلامی، پیگیری احقاق حق جمهوری اسلامی در مراجع نهادها و محاکم بین المللی از طریق وجود موثر در پرونده‌های گوناگون نقش زیاد مهمی داشته است. علاوه بر این در عرصه تقنین نیز قوانین بسیاری در سرزمین بر پایه قواعد حقوق بین الملل تصویب شده و در برنامه‌های ۵ ساله به صراحت او گفت و گو حقوق بین الملل نقل شد، در خود قانون اساسی ما اصول ۱۵۲ و ۱۵۴ او گفت و گو اصل عدم مداخله، اصل حمایتاز ملت‌های تحت ستم نقل شده وهمچنین در مراجع تصمیم گیری همانند مجمع تشخیص مصلحت نظام، کمیته‌ی حقوق بین الملل فعال است که نشان از اهمیت این قضیه در سطوح تصمیم گیری دارد. ضمن این که برخی از اسناد بین‌المللی که سرزمین ایران به آن‌ها ملحق شده است، مطابق ماده ۹ قانون مدنی در حکم قوانین ایران است و این بدان معناست که این اسناد از همان اعتباری برخوردار است که دیگر قوانین ایران دارد و قاضی می‌تواند بر پایه این اسناد رای صادر کند و بر همین مبنا در حوزه قضا نیز احکام بسیاری مستند به اسناد بین‌المللی صادر شده است که این بحثی زیاد مهم هست. یکی دیگر از با اهمیت ترین و بی‌سابقه‌ترین رویدادهای حقوقی اغاز انقلاب که از آن به گفتن بزرگترین و پیچیده‌ترین قضاوت بین‌المللی نام برده می‌بشود و در همان یکی دو سال بعد از انقلاب شکل گرفت، دیوان قضاوت دعاوی ایران و آمریکا می بود که متعاقب تصویب سفارت ایالات متحده در ایران شکل گرفت که این دیوان جایگاه زیاد مهمی دارد و حقوقدانان ما نقش زیاد مهمی را درآن ایفا کردند، اهمیت این دیوان از این جهت است که از سال ۱۳۵۹ که راه اندازی شده تا الان هم چنان ادامه دارد و حقوقدانان بین المللی ما آنجا فعال می باشند. این چنین سپس از انقلاب نزدیک به ۵ پرونده در دیوان بین‌المللی دادگستری داشتیم که نزدیک به ۳ یا ۴ تا از آن‌ها دعاوی بوده که ایران در آنجا نقل کرده است و این‌ها نشان از اهتمام به مسائل حقوق بین‌الملل و منفعت گیری از سازوکارهای حقوق بین‌الملل برای احقاق حق جمهوری اسلامی ایران بوده است.

چالش ها ومشکلات درحوزه‌ی حقوق بین الملل

استاد فیروزی در ادامه به چالش‌هایی که در این عرصه روبه رو بودیم اشاره کرد وگفت: چالش‌هایی در حوزه داخلی سرزمین و هم در روابط خارجی ایران وجود دارد. در عرصه داخلی از حیث نظری در حوزه آموزش و پژوهش حقوق بین‌الملل به رغم کارهای زیاد و زیاد بسیاری که صورت گرفته دچار افتادبیات حقوقی هستیم، احتمالا بدین علت که شدت تغیرات در عرصه حقوق بین‌الملل و مسائل نوپیدا زیاد زیاد است، همین امر نیاز کارهای پژوهشی در مسائل تازه حقوق بین‌الملل را اجتناب ناپذیر می‌کند، این چنین برخی از آثاری که تشکیل شدند از عمق و کیفیت ملزوم برخوردار نیستند این هم احتمالا برای این باشد که قدم‌های اول است که در این حوزه‌ها صورت می‌گیرد.

او همین طور گفت: در سپس عملی نیز در عرصه داخلی کشورمان با مشکلاتی روبه رو هستیم، اتخاذ برخی از رویکردهای بدبینانه نسبت به حقوق بین الملل منافع و مصالح ما را دچار خطر کرده و جهت شده ما نتوانیم منافع خودمان را در عرصه بین المللی به دست بیاوریم، برای مثالً در قضیه دعوای ایالات متحده علیه ایران در اول انقلاب برای قضیه گروگان‌گیری؛ در صورتی که ما می‌توانستیم در دیوان بین المللی دادگستری قاضی اختصاصی معارفه کنیم و در فرایند دادرسی شرکت کنیم اما این کار را نکردیم، هرچند ممکن می بود نتیجه رأی دیوان تغییری نکند اما این امکان وجود داشت که ما بتوانیم قاضی اختصاصی به دیوان معارفه کنیم و در فرایند دادرسی وجود داشته باشیم و این کار صورت نگرفت که به نظر می‌رسد این یک نوع نگاه کم اهمیت نمود دادن حقوق بین‌المللی یا نگاه بدبینانه به این قضیه است. علاوه براین تعارض‌های ظاهری یا واقعی برخی از تعهدات حقوقی بین‌المللی جمهوری اسلامی با حقوق داخلی و احکام اسلامی و عدم تعیین تکلیف این گونه تعهدات الزام آور که از قبل از انقلاب برای ما تشکیل شده یکی از مشکلاتی است که ما هم چنان داریم. عدم تعامل و تفاهم مناسب دولت ایران با نهادهای بین المللی ناظر بر این گونه تعهدات، برخی از عملکردهای نامناسب و مغایر با قواعد پذیرفته شده حقوق بین‌الملل توسط برخی از نقش آفرینان در داخل سرزمین؛ اکنون چه در حوزه دولتی یا حوزه غیر دولتی برخی رفتارها عملاً به ما صدمه داخل کرده است و این چنین عدم آشنایی و تسلط کافی برخی از صاحب منصبان بر قواعد و ادبیات حقوق بین‌الملل و برخی از اظهار نظرهای غیر دقیق می‌تواند مشکلات و تبعات بسیاری برای ما تشکیل کند.علاوه بر این منفعت گیری ابزاری و گزینشی برخی از کشورها از نهادهای حقوقی بین المللی و به کارگیری استانداردهای دوگانه علیه جمهوری اسلامی برای پیشبرد اهداف سیاسی خودشان، جهت شده که درکشور ما یک بدبینی نسبت به قواعد و سازوکارهای حقوق بین الملل ایجادشود، منفعت گیری‌ی گسترده از حربه‌ی تحریم‌های اقتصادی با منفعت گیری از ساز و کارهای بین‌المللی که علتمحرومیت ملت ایران از دسترسی کامل به برخی از حقوقشان شده است.

چشم‌انداز ما در عرصه حقوق بین‌الملل

دکتر فیروزی در ادامه به تبیین اقداماتی که در راستای نگه داری دستاوردها و از بین بردن چالش‌هایی که فراروی این دانش در سرزمین ایران الزامی به نظر می‌رسد اشاره کرد وگفت:

اول شناخت و تبیین عمیق اهمیت و جایگاه مهم این دانش برای دفاع از منافع و مصالح جمهوری اسلامی درعرصه بین‌المللی.

دوم همکاری و هم‌افزایی زیاد تر با کشورهای اسلامی و منطقه با مقصد تشکیل سازوکارهای منطقه‌ای کارآمد و موثر و منفعت گیری از آن در جهت منافع ملی کشورهای اسلامی و منطقه.

سوم تعامل حداکثری با نهادهای مدنی بین‌المللی تصمیم ساز در حوزه‌ی حقوق بین‌الملل در عرصه‌ی بین‌الملل.

مسئله‌ی بعدی تعیین دقیق سیاست‌ها و راهبردهای جمهوری اسلامی در چگونگی تعامل و روبه رو با نهادهاو هنجارهای بین‌المللی است، باید اتخاذ موضع کنیم، در سرزمین ما سه رویکرد وجود دارد؛ یک رویکرد تقابلی هست برخی اعتقاد دارند این سازوکارهای بین‌المللی ابزار سلطه و از اعمال نفوذ کشورهای بیگانه است، رویکرد دیگر انفعالی است وبه باور آن‌ها ما باید کاملا خودمان را با این نهادها سازگار کنیم، رویکرد سومی که رویکرد تعاملی است نیز وجود دارد و به نظر می‌رسد رویکرد جمهوری اسلامی هم همین است. مسئله‌ی زیاد مهم دقت به نقش سازنده و واضع بودن جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌ی بین‌المللی، جمهوری اسلامی با دقت به نقش‌آفرینی که در عرصه‌ی جهانی و عرصه‌ی منطقه داره و یکی از نقش‌آفرینان مهم در عرصه‌ی بین المللی است، باید نقش واضع و سازنده داشته باشد تا نوشته واقع نشود. لذا ملزوم است ما یک مدیریت، برنامه‌ریزی و آمادگی در عرصه‌ی حقوق بین‌الملل داشته باشیم و به این دانش اهتمام داشته باشیم.

مسئله‌ی فرد دیگر که وجود دارد، الزام دانش‌افزایی کارگزاران وصاحب منصبان مرتبط با مباحث حقوق بین‌الملل از جمله قضات، نیروهای نظامی و انتظامی.

مسئله‌ی مهم فرد دیگر که در این حوزه نیازداریم؛ پرورش دیپلمات‌های متخصص، کارشناسان حقوقی مجرد، وکلا و قضات و داوران بین‌المللی برجسته می‌باشد اگر بخواهیم به نحو احسن از منافع و مصالح خود در عرصه‌ی بین‌المللی دفاع کنیم و احقاق حق کنیم ناچار هستیم داوران بین‌المللی متخصص، کارشناسان متخصص و قضات بین‌المللی متخصص داشته باشیم.

حجت الاسلام فیروزی درپایان نشست تصریح کرد: یکی دیگر از مشکلات، ضعف شکلی و محتوایی در تنظیم توافقات بین‌المللی است که این اقتضا می‌کند ما متخصصان بین‌المللی در این حوزه داشته باشیم وبه برنامه‌ریزی آموزشی و پژوهشی مناسب این دانش در مقاطع تحصیلات تکمیلی بر پایه تغیرات پرشتاب بین‌المللی و نیازهای جمهوری اسلامی عمل کنیم. یکی دیگر از پیشنهاداتی که وجود دارد، ورود فعال و سازمان یافته‌ی حوزه‌های علمیه و عالمان دین به مباحث حقوق بین‌الملل است؛ این ورود می‌تواند از طریق تشکیل کرسی‌های تدریس و تشکیل مراکز مطالعاتی صورت بگیرد و دیدگاه‌های فقهی در این‌ نوشته تبیین بشود، به مباحث و مسایل زیاد فقهی که ما در حوزه‌ی حقوق بین‌الملل و حقوق بشر یا حقوق بشر دوستانه داریم در این حوزه جواب داده بشود، علاوه بر این تدوین و ترجمه‌ی پژوهش‌های حقوقی بین المللی که مبتنی بر آموزه‌های اسلامی و فقهی انجام شده، متاسفانه به زبان‌های دیگر ترجمه نشده و ملزوم است در این مورد هم کاری صورت بگیرد.

نظر دیگر الزام شکل‌گیری دکترین ایرانی حقوق بین‌الملل است، ما باید اندیشه‌های جمهوری اسلامی را درحوزه حقوق بین‌الملل به طور نظام یافته و سازمان یافته تحت گفتن دکترین ایرانی حقوق بین‌الملل تبیین و اراعه کنیم و بر این مبنا آموزه‌های اسلامی خود را در این مساله در نظر بگیریم و این کار الزام این است که در حوزه و دانشگاه به این مساله اهتمام بشود.